“Dinlerini parçalayıp bölük pörçük kümelere ayrılanlar var ya, senin onlarla hiçbir alâkan yoktur. Onların işi lakin Allah’a kalmıştır. Sonra Allah onlara yaptıklarını bildirecektir” (En’âm 6/159).

Kur’ân’ın tarihî ve metinsel bağlamı dikkate alındığında birinci akla gelen, bu âyet-i kerîmede bahsedilen kimselerin, Museviler ile Hristiyanlar yahut müşrikler olduğudur. Lakin Kur’ân’ın asıl muhatabı müminler olduğuna nazaran, Kur’ân’da Ehl-i Kitab’a ve müşriklere yöneltilen tenkitler ve ikazlardan müminlerin de kendilerine uygun biçimde ders almaları gerekir. Bu âyet-i kerimede Müslümanlara şöyle zımnî bir ihtar yapıldığı söylenebilir: “Yahudi ve Hristiyanlar üzere önceki peygamberlere inananlar, vakitle dinlerinde derin ihtilaflara düştüler. Birbirini reddeden çok farklı inanç ve görüşlere sahip mezhep ve tarikatlara ayrıldılar; böylelikle fırkalaştılar. Siz sakın onların düştükleri bu yanılgıya düşmeyin. Dinî sorunlarda derin uyuşmazlıklara düşüp birbiriyle uğraşan ve yekdiğerini reddeden fırkalara bölünmeyin; mezhep ve tarikatlarınızı fırkalaştırmayın.”

Dünya geneline yayılmış büyük dinlerin içinden vakitle farklı mezheplerin, değişik anlayışların ortaya çıkması pek doğaldır. Bu durum, insanların fıtratlarının farklılığı ve değişik kültürlerin din ile etkileşimleri sebebiyle yeni anlayış ve yorumların ortaya çıkmasının kaçınılmaz bir sonucudur. İslâm tarihi içindeki doğal akışta da pek çok mezhep, tarikat ve cemaat ortaya çıkmıştır. Bunların kimi, kendisini ana gövdenin ayrılmaz bir kesimi olarak görürken kimisi de öbür kümelerin İslâm dairesi içinde olmadığını, İslâm’ın yegâne yahut gerçek takipçilerinin ve temsilcilerinin kendileri olduğunu düşünebilmektedirler. Hâlbuki Müslüman, kendisini büyük ümmet ailesinin bir ferdi yahut o büyük gövdenin küçük bir kesimi olarak görmeli, kendisini ona ilişkin hissetmelidir. Gönül bağı olduğu yahut bir halde ilgisinin olduğu bir cemaat, tarikat, vakıf ve STK olabilir; hatta olmalıdır. Lakin bunlar, ikincil aidiyetler olmalı ve kişinin ümmet şuuruna ziyan vermemelidir. Dinî kümeler, inananları birleştirmek için kurulmalıdır; ayrıştırmak için değil. Kendi grubuma adam toplayayım derken, Müslümanları bölmekten; bir kısım insanı kendi grubuma ısındırayım derken, insanların büyük bir kısmını dinden soğutacak kelam ve davranışlardan uzak durulmalıdır. Ez cümle, ümmet ve vahdet şuuru olmayan her Müslüman küme, İslâm’a ve Müslümanlara ziyan verir.

“Sizi yeryüzünün halifeleri kılan, size verdiği şeylerde sizi imtihan etmek için kiminizi kiminizden derecelerle üstün kılan O’dur. Elbet Rabbin, cezaları çok süratli verir. O’nun bağışlaması ve rahmeti ise pek boldur.” (En’âm 6/165).

Hikmetli Kitap, iki yerde Aziz Allah’ın her bir insanı, sırf ona verdiği nimetlerden sorumlu tutacağını bildirmiştir. Biri bu âyet, oburu de Mâide Suresi’nin 48. âyetidir. Hak Teâlâ, yarattığı her bir insanı farklı özelliklerle yaratmıştır. Her bir insanın mizacı, aklî, kalbî ve vücudu kabiliyetleri, maddî manevî imkânları, ruh ve vücut sıhhati, ailesinin ve yetiştiği sosyo-kültürel ortamın özellikleri birbirinden farklıdır. Her insan, biriciktir. Şu hâlde, her bir insanın imtihanı da biriciktir; ona özeldir. Herkes kendisine verilen nimetlerden sorumludur. Birine günah olan bir şey, diğeri için günah olmayabilir. Biri için çok sevap olan bir şey, oburu için pek sevap kazandırmayabilir. Mesela ana-babası teheccüt namazını kaçırmayan bir kişi, teheccüt namazını kılmadığı için mesul olabilir; ancak ailesinde alnı secdeye giden kimse olmayan birinin kıldığı bir bayram namazı, onun ebedî hayatını kurtarabilir.

“Ey Âdemoğulları! Her namaz kılacağınızda güzelce giyinin, yiyin için lakin israf etmeyin. Zira Allah israf edenleri sevmez” (A’râf 7/31).

“Yiyin için ancak israf etmeyin!” tabiri, ekseriyetle “Aşırı yiyip içmeyin!” formunda anlaşılır. Lakin âyetin sebeb-i nüzulüne bakıldığında tam zıddı bir mana ihtiva ettiği görülür. Şöyle ki, Kureyş başta olmak üzere asil kabul edilen birkaç kabile dışında müşrikler, Kabe’yi çıplak tavaf eder; Kabe’yi ziyaret periyotlarında et, yağ ve süt üzere pahalı besinleri hiç yemez; öbür besinlerden da çok az yerler ve bunu dinî bir vecibe olarak görürlerdi. Âyet-i kerîme, onların bu uygulamalarının yanlışsız olmadığını ima ederek, ibadet esnasında hoş elbiselerin giyilmesini, bu devirde kimi besinleri haram kılıp çok az yiyip içmenin bir desteğinin olmadığını söyleyerek Allah’ın nimetlerinden yiyip içilmesini tavsiye etmekte ve insanlardan hadlerini aşmamalarını istemektedir. Burada söz manası “haddi aşmak” olan “israf”tan amaç, hakkında ilâhî bir karar olmadığı hâlde, hac ve umre ziyaretlerinde birtakım yiyecekleri kendine haram kılmak ve çok az yiyip içmektir. Demek ki, aşırılığın her türlüsü ziyanlıdır. Bir şeyi haddinden fazla yapmak ne kadar yanlışsa, gerektiğinden az yapmak da yanlıştır.

Yukarıda zikrettiğimiz israf ile ilgili âyetten çabucak sonra şu mealdeki âyetler yer alır: “De ki: ‘Allah’ın kulları için yarattığı süsü, pak ve yeterli rızıkları kim haram kılabilir?’ De ki: ‘Onlar dünya hayatında müminlere yaraşır; kıyamet gününde ise yalnız onlara mahsus olacaktır.’ İşte anlayan bir topluluk için âyetleri bu türlü açıklıyoruz. De ki: ‘Rabbim fakat açık ve zımnî kötülükleri, günahı ve haksız yere sonu aşmayı, hakkında hiçbir kanıt indirmediği bir şeyi Allah’a ortak koşmanızı ve Allah hakkında bilmediğiniz şeyleri söylemenizi haram kılmıştır.’” (A’râf 7/32-33).

Bu âyet-i kerîmeler, Cenâb-ı Hakk’ın insanların istifadesi için yaratmış olduğu nimetlerden helal yollarla faydalanmakta hiçbir mahzurun olmadığını, O’nun haram kılmadığı bir şeyi haram kılmanın aslında kendisinin büyük bir haram ve vebal olduğunu vurgulamaktadır. Maalesef bazen ham sofuluk yapıp güya Büyük Allah, yarattığı nimetlerden insanların helal yollarla faydalanmasını istemiyormuş üzere mübahları mekruh ya da haram kılanlar çıkabilmektedir. Bu, büyük bir vebaldir, haddi aşmaktır. Yalnız burada şu iki hususu birbirinden ayırmak gerekir: Mübah olan birtakım şeyleri, herkes için mekruh yahut haram göstermek ile mübah olan birtakım şeyleri kişinin kendi nefsini terbiye etmek için kendi kendine makul sınırlamalar getirmesi ortasında fark vardır. Birincisi, dinde herkes için geçerli olan bir kural koyma teşebbüsüdür. İkincisi ise, yalnızca kendisine yahut özel bir manevî eğitimden geçmek isteyenlere yönelik özel bir uygulamadır. Bu cins ferdi ve özel uygulamalar -aşırıya kaçmamak kaydıyla- caizdir. Hakikaten Efendimiz (sav), sahâbîlere visal orucunu (iftar etmeden iki üç gün aralıksız tutulan oruç) yasakladığı hâlde kendileri tutmuşlardır.