Zürih’in çağrısı, Lozan’ın acısı ve o akşamın sırrı

Geçtiğimiz hafta Almanya ve İsviçre’ye yaptığımız seyahatin Zürih, Lozan ve Montrö ayağını kaleme alan -bizimle birlikte olmadığı halde- arkadaşlarımızdan aldığı maddî ve görsel bilgilerle ustalıkla yazan MTO Azerbaycan temsilcimiz Vuqar Azizov kardeşimin çağlaya çağlaya akan nefis yazısıyla sizi başbaşa bırakıyorum.

***

Güneş, Alplerin akabinde utangaç bir tebessümle süzülürken Zürih bizi karşıladı. Sessizliğin zarafetiyle konuşan bir kent üzereydi; yüksek sesle bağırmadan, dikkat çekmeden, kendini fark ettiren… Mimarisinde sükûnetin, sokaklarında bir medeniyet terbiyesinin izleri vardı. Her taş, her yapı, geçmişin nezaketini fısıldıyordu. Güya kent değil de bir dua, bir yakarış hâlindeydi bu yer.

Zürih’in kalbinden geçen Limmat ırmağı, adeta vakte şahitlik eden bir hikmet akıntısıydı. Gökyüzüyle konuşan kilise kuleleri, lakin hepsinden daha derinde, bâtınî bir manayla kent, bizi bekliyordu. Burada bir yorgunluk yoktu. Burada, güya tarih yorulmamıştı, insan kırılmamış, yer incinmemişti. Tertemiz kaldırımları, su üzere berrak sokakları, ırmakla hemhâl olmuş köprüleri ile kent bize, “hoş geldiniz” dedi… lakin öteki bir lisanda… Kalbin diliyle…

Ve biz… Münih’ten Stuttgart’a, oradan Basel’e ve nihayet Zürih’e gelen bu medeniyet seyahatinin son durağındaydık. Lakin seyahatin sonu değil, tahminen de asıl başlangıç noktasıydı burası. Zira o akşam, Zürih semalarında, tahminen yüzyıllardır yapılmayan bir şey yapıldı…

Yusuf Hoca, bu yüksek maneviyatlı akşamda, otelin sade lakin manalı bir köşesinde oturdu. Işıklar loştu, vakit durmuştu güya. Ve orada, dünyanın dört bir yanındaki talebelerine bağlandı. Bir ekran açıldı, lakin ekrandan daha büyük bir âlem açıldı bizlere: Fütuhat-ı Uygara dersi… Yalnızca sözler değil, bir ruh, bir irfan, bir medeniyet nefesi yükseldi o akşam. Gözlerinde bir kent okur üzere, Zürih’i, Avrupa’yı, insanı, geleceği, hilkati temaşa ediyordu.

Bir otel odasında başlayıp Zürih’in semasına yükselen o ders, gecenin içindeki sırra dönüştü. Fütuhat, artık yalnızca tarihî bir açılım değil, çağlar ötesinden gelen bir hatırlayış, bir silkiniş, bir ruh dirilişi oldu.

Zürih… Yalnızca bir kent değilmiş meğerse. Bazen bir kent, bir kalbin açılması kadar büyük olurmuş. Ve bazen bir ders, tarihin yine kurulması kadar kıymetli… O gece, işte bu türlü bir geceydi. Sessiz, fakat derin… Dingin, lakin kudretli…

Sabah erkendi. Zürih’in soğuk ve berrak sabahı, içimizdeki niyetleri daha da canlı kılmıştı. Güya yola değil, bir çeşit iç muhasebeye çıkıyorduk. Otomobile bindiğimizde, Yusuf Hoca’nın gözleri uzak bir vadideki anılara takılmış üzereydi. Sessizdi. Ancak o sessizlikte, sözlerden daha fazla şey söylüyordu.

Yol, bizi Lozan’a getirdi. Bir göl kenarına kurulmuş bu kentin yüzü aydınlık görünse de, biz bu aydınlık yüzün arkasında bir kırılmanın, bir kopuşun izini arıyorduk.

Ve nihayet o otele vardık.

Otel…

Tarihin ağzından çıkan bir cümle üzere duruyordu karşımızda. Giriş kapısından içeri adım attığımızda, vakit apansız ağırlaştı. Güya duvarlar konuşacaktı. Güya halılar, geçmişin ayak izlerini saklıyordu.

İşte o salon.

Lozan Anlaşması’nın imzalandığı yer.

Modern Türkiye’nin diplomatik tapusu diye sunulan, ancak gerçekte koskoca bir imparatorluğun tasfiyesine tanıklık eden o masanın durduğu salon…

Yusuf Hoca’nın gözleri donuklaştı. Uzun uzun baktı salonun tam ortasına. Ve dedi ki:

“Burada yalnızca imza atılmadı.

Bin yılın irfanı mühür altına alındı.

Mekke ile İstanbul’un, Kahire ile Endülüs’ün ortasındaki derin bağ kesildi.

Bir vücudun ruhu çıkarıldı burada.

Geriye yalnızca form kaldı…”

Salonda bir soğukluk vardı. O fizikî olmayan, fakat iliklere kadar işleyen soğukluk…

Diplomatik bir muvaffakiyet diye yıllarca anlatılan şeyin, aslında tarihî bir vedaya dönüştüğü o an… Biz orada bunu iliklerimize kadar hissettik.

O sırada duvarda asılı bir fotoğraf dikkat çekti: Bir masa, etrafında önemli yüzlü adamlar. Gözlerinde bir gurur değil, daha çok bir vazife duygusu. Lakin masada olmayanlar daha değerliydi. Zira o masada İslam’ın sesi yoktu. O masada ümmetin yası yoktu. Ve tahminen de en değerlisi: o masada bir medeniyet mefkuresi yoktu.

Hoca içini çekti: “Lozan, yalnızca siyasî bir hudut mutabakatı değil.

Bu, bir medeniyetin unutulma protokolüdür.

Ve bizim görevimiz, unutulanı hatırlamak, unutturulanı tekrar dillendirmektir.”

Lozan’dan çıktığımızda hava değişmişti. Birebir gökyüzü lakin öbür bir ruh hali…

Bir yüzyıl evvel terk edilen emaneti omuzlarımızda hissediyorduk. Ve Yusuf Hoca ile birlikte, tekrar hatırlama iradesini taşıyorduk.

Ama gün şimdi tamamlanmamıştı.

Yolumuz biraz daha güneydeki Montrö’ye düşecekti.

Ve orada, öteki bir öykünün, öteki bir kapının önünde bekleyecektik…

Lozan’dan ayrıldığımızda, havada ince bir hüzün vardı. Göl boyunca ilerlerken sessizliğe gömülmüştük. Bir tarihin üstüne kapanan kapağı kaldırmış, sayfaları tekrar okumuş üzereydik. Fakat bu kitap şimdi bitmemişti. Bir sonraki sayfa Montrö’de açılacaktı.

Montrö, gölün kucağında uyuyan bir kasaba üzere karşıladı bizi. Sessiz, sakin, çiçeklerle bezeli dar sokaklar… Göz alabildiğine su ve yeşillik… Ancak biz o görünümün arkasında öbür bir şey arıyorduk. Bir otelin kapısını.

Ve işte karşımızda: Montreux Palace Hotel.

Dışarıdan bakınca bir şato zarafeti… Lakin içeride, 1936’nın serin yazında imzalanmış öbür bir metin: Montrö Boğazlar Kontratı.

Yusuf Hoca içeri girerken durdu ve gözlerini gökyüzüne çevirdi: “Burada denizler konuştu.

Ama denizlerin sesi de susturuldu.

Çünkü biz, denizi medeniyetle değil, yalnızca jeopolitikle okuduk.”

Kasabanın içinde kısa bir yürüyüş yaptık. Montrö’nün sessizliğinde insan bir çeşit iç muhasebeye giriyor.

Yürürken Yusuf Hoca bir orta durdu ve ufka baktı. Bir çocuğun ellerinde balon taşıdığı kıyıda, bir medeniyet adamı geleceği konuşuyordu:

“Bak kardeşim, bir gün yine medeniyet inşa edilecekse, bu kıyılardan değil, içimizdeki kıyılardan başlanmalı. Gönlümüzde açılmamış kıyılar var. Orada yıkılmış limanlar, batık medrese kentleri, unutulmuş dualar var… Biz evvel iç kıyılarımızı tamir edeceğiz.”

Kasabanın içinde biraz daha yürüdük.

Birkaç çocuk göle taş atıyordu.

Bizimse taşlarımız tarihe atılamıyordu artık.

Ama bir öbür taş, içimizdeki suya düşmüştü:

Fikrin, irfanın, medeniyetin taşı.

Ve sonra, Zürih’e dönüş vakti geldi.

Bu sefer yol biraz daha kısa sürdü.

Çünkü artık kelamlar uzamış, fikirler ağırlaşmıştı.

Arabada Yusuf Hoca yavaşça konuştu:

“Münih’ten Stuttgart’a, oradan Basel’e, artık Zürih’e… Hepsi bir seyahatin halkaları. Ancak bu halkalar bir zincire değil, bir tespihe benziyor. Her kentte bir zikir bıraktık. Ve artık, İstanbul’a dönüp dua etmeye hazırlanıyoruz…”

Zihnimizde Lozan’ın gölgesi, Montrö’nün sessizliği, Basel’in estetik mimarisi ve Münih’in derin arayışı vardı.

Artık yol, İstanbul’a hakikat akıyordu.

Zürih Havalimanı’na vardığımızda, içimizde garip bir sükûnet vardı.

Ne tam bir sevinç ne de tam bir hüzün.

Sanki bir dua bekliyorduk…

Bir son değil de, bir dua ile kapanan bir sahne üzere.

Yusuf Hoca valizini bırakmadan evvel kısa bir sessizlik yaşadı.

Sonra cam kenarına yöneldi.

İçeriden dışarıya değil, içeriden içeriye bakar üzereydi.

Ardından yavaşça döndü ve dedi ki:

“Kardeşlerim… Bu seyahat bir seferdi. Lakin o bildiğimiz cinsten değil. Bu, gönlün Avrupa’daki aynalara bakarak kendini tanıma seyahatiydi. Çağdaşlığın, sekülerliğin, kaybolmuş estetiğin içinden geçerek, İslam’ın yine nasıl bir ruhla diriltilebileceğini sezme seyahati…”

Muharrem Ağabey yavaşça yaklaştı. Güya sözler yerine gözlerle konuşmak istiyordu fakat dayanamadı:

“Hocam… Bu kadar büyük bir acı, bu kadar büyük bir umutla nasıl birleşiyor sizde?”