“Cami” ile “üniversite” manasında “câmiatün” sözü de, cemaat, cemiyet, mecmua sözleri de tıpkı köktendir. Cami, hem herkesi toplayan hem etrafında toparlanılan yerdir. Oluş, tekevvün imkânıdır birebir vakitte: Cami, Müslüman kentin merkezüssüdür, pusulasıdır, istikametini tayin eden yerdir.

Camilerini yitiren bir Müslüman toplum, insanını da, toplumu da, eğitim kurumlarını da, düşünme melekelerini de, yerini ve istikametini, yörüngesini ve ruhunu da yitirme tehlikesinin eşiğine sürüklenmiş demektir.

MTO’muzun en parlak talebelerinden Mehmet Varıcı hocamızın camilerimizin hayatımızdaki manası, yeri ve kıymetine ait yazdığı ikinci metni sizlerle paylaşıyorum. Nefis bir metin bu. Bütün diyanet topluluğunun dikkatle okumasında fayda var. Matematik öğretmeni Varıcı Hoca’nın üçüncü nefis cami yazısını da pazar günü yayımlayacağım. Zihin açıcı okumalar…

***

Câmi nedir? İçine girdiğimizde hangi hisler bize eşlik eder? Câmi deyince aklımıza Allah’ın ismi, Peygamber Efendimiz’in (s.a.v.) sünnet-i seniyyesi ve huşû dolu bir ibadet yeri gelir. İçine adım attığımız an, yalnızca ayakkabılarımızı değil, dünya telaşımızı da dışarıda bırakırız. Câmi, insanı Rabbiyle buluşturan, Peygamber’in (s.a.v.) tevâzu ve sükûnet dolu mescidini çağrıştıran bir sığınaktır. Ancak siz de hissediyor musunuz bilmiyorum; bugün kimi mescitlere girdiğimde kendimi biraz yabancı üzere hissediyorum. Yer güya bana uzak duruyor; içimde o eski sıcaklığı bulamıyorum. Sanki değişen nedir? Câmi mi değişti, yoksa mimârîyle birlikte biz mi yavaşça değişiyoruz?

İçinden geçtiğimiz periyot, yeri yeni bir biçimde tanım ediyor. Minberin, mihrabın, kürsünün birbirine olan uzaklıkları, yerleşimleri hiç olmadığı kadar simetrik, ölçülü, hesaba kitaba uyan bir hâl almış. Klâsik mimaride minber, her vakit mihrap çizgisini, kıble istikametini takip eder, hatip birkaç basamak aşağıda dururdu. Hatırlıyorum da, çocukluğumda büyüklerimizin anlattığı o şık kıssalar vardı. “Minberin zirvesine çıkılmaz, zira kelâm yüksektir; insan değil,” derlerdi. Bugün ise birtakım mescitlere girince, koltuklarla yükseltilmiş, görkemli ancak soğuk duran bir minber karşılıyor bizi. O hâlde, şu soruyu sormak hakkımız değil mi? Kelamın tevâzuundan uzaklaşıp koltukların konforuna yerleşmişsek, sanki neyi kaybettik?

Bugünün çağdaş dünyası sadeliği seviyor, sade olanı övüyor. Lakin her sadelik nitekim “sâde” midir? İçinde mânâ olmayan bir sadelik, ruhun dinleneceği bir ortam mı yoksa insanı boşluğa sürükleyen bir soğukluk mudur? Son yıllarda inşa edilen kimi câmi örneklerine baktığımda, sade fakat ruhsuz, sessiz lakin ürkütücü yerlerle karşılaşıyorum. Beyaz duvarlar, steril, donuk mekânlar… Bu yeni anlayış, ibadetin ruhuna değil, seküler estetik zevklere hizmet ediyor üzere görünüyor. Caminin içindeyiz lakin güya mescitte değiliz. O sıcaklıktan, huzurdan ve ruhtan kopuk bir sadelik. Bu sadelik, insanı sükûnete çağırmaktan çok, içinde yalnız bırakan bir boşluk üzere duruyor. Meğer câmi, insanı Allah’la baş başa bırakan, ruhun sesini çoğaltan bir yerdir. Sadeliğin içinde bir mana olmadığında, sırf kalabalıktan kurtulmuş fakat sessizlikte kaybolmuş olmaz mıyız?

Diğer uçta ise bu sadeliğin tam karşıtı bir anlayış var: Gösteriş ve şatafat. Dev avizeler, altın işlemeler, mermerlerle kaplı ihtişamlı duvarlar ve kürsüler… Gözlerimizin kamaşmasını sağlıyor tahminen fakat kalbimiz bu şatafat içinde kayboluyor. Peygamber Efendimiz’in (s.a.v.) mescidi bu türlü gösterişli miydi? Değildi elbette. Onun mescidinde tevâzu vardı, sükûnet vardı, insanın kalbine işleyen samimiyet vardı. Bugünse gösterişli mescitlerde Allah’ın ismi zikrediliyor ancak O’nun varlığını hissetmek zorlaşıyor. Câminin hoşluğu kalbe değil de yalnızca göze hitap ediyorsa, câmi gerçek gayesine ne kadar hizmet edebilir?

Modern dünyada her şeyi ölçüyoruz; her şeye bir geometri, her şeye bir simetri dayatıyoruz. Pekala, ruh ölçülebilir mi? Huşû hesaplanabilir mi? Kartezyen bir dünya, her şeyi keskin çizgilerle bölmek, kesimlere ayırmak ve yine birleştirmek ister. Lakin insan kalbi, o çizgiler ortasında sıkışmaz mı? Caminin ruhu, yönelişle, tevâzuyla, Allah’a yönelmenin huzuruyla şekillenmez mi? Bir câminin her köşesi, her basamağı, her sütunu aslında beşere bir şeyi hatırlatmalı değil mi? Yer, sırf bir sistem değil, tıpkı vakitte ruhun dünyaya yansıması değil midir?

Cemaatle câmi ortasındaki alaka, aslında insanın kendi iç dünyasıyla kurduğu ilgidir. Son vakitlerde mescide girdiğimde, güya yer bana uzak duruyor üzere geliyor. İçimde o eski sıcaklığı bulamıyorum. Pekala ya siz? Siz ne hissediyorsunuz? Beşerler mescide girdiklerinde sükûn bulmalı, mana bulmalı, huzur bulmalı değil mi? Sanki bu soğukluk, cemaatin gençleşmesini, yenilenmesini, câmiyi sahiplenmesini engelleyen şeylerden biri olabilir mi?

Bir evvelki yazımda, câmi paklığına dair tenkitlerimi lisana getirmiştim. Paklığı farz bilen Müslümanlar, abdesthanelerini, tuvaletlerini pak tutmazken, büyük paralar harcayıp devasa avizeler ve işlemelerle câmi süslüyor. Paklık ihmâl edilirken, gösterişe yatırım yapılması sizce de tuhaf değil mi? Allah’ın meskeni pak ve tevâzu dolu olmalı; değerli süslemelerle değil, manevî derinlikle güzelleşmeli değil midir?

Belki de artık kendimize şu soruyu sormalıyız: Yeni câmi dizaynları neyi amaçlıyor? Allah’a yaklaşmak ve Peygamber Efendimiz’in (s.a.v.) sünnetini yaşatmak mı, yoksa çağdaş dünyaya uygun yerler mı üretmek? Mimârî, Peygamber sünnetini temsil etmekten uzaklaşırsa, bizler o sünneti nerede ve nasıl yaşatacağız? Şayet tarafımızı kaybedersek, câminin yörüngesinde dönen ruhumuz nereye masraf?

Câmiler, bizim dünyaya açılan yörüngemizdir; yolumuzu şaşırdığımızda tarafımızı gösteren, ruhumuzu dinlendiren, bizi kendi içimize çağıran bir yörünge… Yörüngesini kaybeden mimârî, yörüngesini kaybeden beşerler üretmez mi?

Belki artık düşünmenin vaktidir: Yerleri değil, o yerlerde yaşaması gereken tevâzuu ve Peygamber Efendimiz’in (s.a.v.) sünnetini tekrar inşa etmek gerekir. Zira câmi bizi susturmak değil, konuşturmak içindir. Yerler bizi kendimize, kalbimize, Allah’a ve Peygamber Efendimiz’e (s.a.v.) çağırmalı. Lakin bu türlü bir mimârî, yörüngesini kaybetmez; tam aksine bize tarafımızı tekrar buldurur.

Yörüngesine oturmayan câmi, insan kalbini gerçek sahibine taşıyabilir mi?