“Tuna ağlıyormuş bazı geceler…”
Falih Rıfkı Atay, Cumhuriyet kuşaklarının Araplara, Ortadoğu’ya ve genel manada Müslüman dünyaya dair algılarını önemli biçimde şekillendiren “Zeytindağı” isimli meşhur yapıtında şöyle der:
“Bizden Belgrad’ı aldıkları vakit, düşman delegeleri Niş kasabasını da istemişlerdi. Osmanlı delegesi ayağa kalkarak:
– Ne hacet, dedi, İstanbul’u da size verelim!
Babalarımız için Niş, İstanbul’a o kadar yakındı. Biz şayet Vardar’ı, Trablus’u, Girit’i ve Medine’yi bırakırsak Türk milleti yaşayamaz sanıyorduk.”
Geçtiğimiz cumartesi günü (17 Mayıs), uzun vakittir merak ettiğim Niş’e nihayet yolum düştüğünde üstteki anekdot aklımdan hiç çıkmadı. Değerli dostum İsmail Öztürk’le birlikte Sırbistan seyahatimizi planlarken “Niş’i kesinlikle görelim” diye niyet etmiştik. Vaktimiz dar olmasına ve güzergâhımızın da oldukça dışında kalmasına karşın, Niş’e uğradık. Düzgün ki de uğramışız. Sokak ortalarında tarihin arz-ı endâm ettiği çok hoş bir kentle karşılaştık.
İmparator Konstantin’in doğum yeri olduğu için Hristiyanlıkta da büyük kıymeti haiz olan Niş, Osmanlı hâkimiyeti altına birinci kere Birinci Murad devrinde, 1385’te girmiş. 1443’te yine Sırpların eline geçen kent 1448’de tekrar Osmanlı’ya dönmüş ve sonraki 241 yıl boyunca Müslüman egemenliğinde kalmış. 1689’dan itibaren Avusturya ile Osmanlı ortasında el değiştiren kent, 1878’de nihayet tümüyle Sırbistan tarafından ilhak edilmiş. Bu çalkantılı mazinin izlerini, çeşitli anıtlar ve eserler halinde bugün Niş’te görmek mümkün.
Niş’te hâlâ hatırı sayılır bir Müslüman nüfus yaşadığından, kent merkezindeki İslâm Ağa Camii açık ve mamurdu. Fakat İstanbul Kapısı’ndan girdiğimiz kaledeki İslâm yapıtları artık metruk durumdaydı. Minaresi tıraşlanan Bali Bey Camii, sanat galerisine çevrilmişti. Hamam ve bedesten de keza, çağdaş maksatlara hizmet için yine tasarlanmıştı.
Osmanlı delegesinin İstanbul’la kıyasladığı, İstanbul’un kurucusu Konstantin’in dünyaya gözlerini açtığı, kalesine İstanbul Kapısı’ndan girilen bir kentti Niş. Kodları bu türlü kazıdık zihnimize.
Osmanlı hafızasının kilit kentlerinden Belgrad’da da kendimizi sıklıkla mazinin sayfalarına gerçek seyahat ederken bulduk:
Fatih Sultan Mehmed’in, İstanbul’un fethinden üç yıl sonra 100.000 kişilik dev bir orduyla kuşattığı lakin almayı başaramadığı Belgrad’ın fethi, 1521’de Yasal Sultan Süleyman’a müyesser olmuş. 1867’de son Osmanlı garnizonunun çekilmesine kadar Müslüman kimliğini muhafazayı sürdüren Belgrad’a Osmanlılar “Dârül-cihâd” (Cihad yurdu) ismini vermişler. Avrupa içlerine gerçek fetih hareketlerinde Belgrad daima askerî bir üs olarak ehemmiyetini korumuş zira. Kentin tarihî kalesi, bugün hâlâ Osmanlı periyodundaki ismiyle anılıyor: Kalemeydan. Kalenin ana girişi -tıpkı Nişte’teki gibi- İstanbul Kapısı olarak biliniyor.
Tuna ve Sava ırmaklarının birleştiği noktaya kurulan Belgrad, Kanuni’yi öylesine etkilemiş ki, Osmanlı başşehrini buraya aktarmayı düşündüğünü sav eden tarihçiler bile var. Sahiden de kaleden Tuna’yı izlerken büyülenmemek mümkün değil. Ve tıpkı vakitte, Fuad Köprülü’nün meşhur şiirini mırıldanmamak:
“Tuna uzunluklarında sıra serviler,
Tan yeli estikçe sessiz ağlarmış.
Gül bahçelerinde baykuşlar öter,
Şu viranelikler, eski bağlarmış.”
Ve bilhassa de şu kısmı:
“Söğüt kollarında hasta serçeler,
Eski akın destanını heceler.
Tuna ağlıyormuş birtakım geceler.
Göğsünde kefensiz şehitler varmış.”
Belgrad’da doktora çalışmalarına devam eden sevgili kardeşim Muhammed Enes Danalıoğlu’nun aktardığına nazaran, kentte bugün yalnızca dört tane Osmanlı yapıtı kalmış: Kalede Damad Ali Paşa türbesi, tekrar kalede Sokollu Mehmed Paşa tarafından yaptırılan sebil, Pir Mustafa türbesi ve Bayraklı Cami. Namazlarımızı Belgrad’ın ayakta kalan ve ibadete devam edilen tek mescidinde, Bayraklı’da kıldık. Gerek kent içinde gerekse mescitte farklı Arap ülkelerinden gelen Müslümanlarla karşılaştık, selamlaştık. Gördüğümüz görünüm, Sırbistan’ın Arap dünyasının farklı ülkeleriyle gitgide derinleşen münasebetlerine dair küçük bir işaretti.
Sırbistan seyahatimizin odak noktasını, güneydeki Sancak bölgesi oluşturdu. Fakat Sancak’ı birkaç paragrafla geçiştiremem. Cumartesi devam edelim.
