ABD’nin yeni Başkanı Donald Trump’ın, “Panama Kanalını geri alıyoruz” sözünün akabinde, bu teşebbüs 1977’de ABD ile Panama ortasında imzalanan “Tarafsızlık Antlaşması” çerçevesinde çıkmaza giriyor.

Eski ABD Başkanı Jimmy Carter ve eski Panama Devlet Başkanı Ömer Torrijos’un 7 Eylül 1977’de imzaladıkları “Panama Kanalı Anlaşması” ve “Tarafsızlık Anlaşması”na nazaran, kanalın denetimi 31 Aralık 1999’da biten birinci mutabakatın akabinde süresiz olarak Panama’ya devredildi.

Anlaşmanın 4’üncü hususu, “Amerika Birleşik Devletleri ve Panama Cumhuriyeti, iki akit taraf ortasında akdedilen başka antlaşmaların feshine bakılmaksızın, Kanal’ın daimi olarak tarafsız kalması için bu Antlaşmada tesis edilen tarafsızlık rejimini sürdürmeyi kabul eder” kelam konusu muahedeyi yapılacak bir öteki mutabakatın tesiri dışında tutuyor.

Trump, kanalın Çin denetiminde bulunduğunu ve bunun Tarafsızlık Mutabakatına karşıt olduğu tezinde lakin sav kanıtlansa dahi kanalın denetiminin mutabakat çerçevesinde ABD’ye devredileceğine yönelik bir husus yer almıyor.

Kanal Mutabakatı kapsamında, ABD’nin bölgede askeri varlık bulundurması kural koşulurken, Tarafsızlık Mutabakatı’nın 5. hususuna nazaran, Kanal Mutabakatı’nın sona ermesinin akabinde kanalda sırf Panama’nın askeri güçlerinin bulunmasına müsaade veriliyor.

Anlaşmanın 3’üncü hususuna nazaran, tüm ulusların savaş gemileri, iç işleyişlerine, sevk araçlarına, menşelerine, varış yerlerine yahut taşıdıkları silahlara bakılmaksızın, geçiş şartı olarak kontrol, arama yahut nezarete tabi tutulmaksızın kanaldan geçebiliyor.

Bu çeşit gemilerden yürürlükteki sıhhat, paklık ve karantina yönetmeliklerine uyduklarını belgelemeleri istenebiliyor fakat gemilerin iç işleyişlerini, menşelerini, silahlarını, yüklerini yahut varış yerlerini açıklamayı reddetme hakkı bulunuyor.

Kosta Rika ve Kolombiya ortasında bulunan Orta Amerika ülkesi Panama’ya ilişkin olan Panama kanalı yaklaşık 77 Kilometre uzunluğunda ve kilitli havuz sistemi ile çalışıyor.

Kanalın bir çok farklı yerinde yükseklik farkı gözlemlenirken, bir geminin kanaldan geçişi 8 ila 10 saat ortasında sürüyor.

Kanal sayesinde ABD’nin Doğusu ve Batısı ortasında seferçıkan bir geminin iki okyanus ortasındaki seyahati yaklaşık 15 bin kilometre, Avrupa’dan Doğu Asya’ya giden bir geminin yolunu ise 3 bin 700 kilometre kısaltmış oluyor.

Su düzeyindeki farkın kanal boyunca değişmesi sebebiyle, kanal seyahati sırasında gemileri yükselten ve alçaltan bir kilitli havuz sistemi bulunuyor.

Kanala giriş yapan bir araç kilitli havuz sistemi sayesinde birinci olarak 26 metre yükseltiliyor.

Gemiler son olarak Pasifik okyanusuna gelmeden çabucak evvel alçaltılan su düzeyi ile okyanuslar ortası seyahatlerini tamamlamış oluyor.

Son yıllarda global deniz ticaretinin yaklaşık yüzde 5’ini kapsayan, hükümetten bağımsız bir Panama kurumu tarafından işletilen ve hükümete yıllık 2,5 milyar dolar gelir sağlayan, Pasifik ve Atlantik okyanusları ortasında bulunan kanal jeopolitik pozisyonundan ötürü ülkeler için büyük değer taşıyor.

Trump, başkanlık konuşmasında kanalda “Amerikan gemilerine çok fiyatlandırma uygulanıyor ve hiçbir halde adil davranılmıyor.” sözü ile kanalın tarafsızlığındaki kuşkularını lisana getirmişti.

Öte yandan Economist’e konuşan Panamalı İktisat uzmanı Eddie Tapiero, fiyatların talebe nazaran belirlendiğini ve olağan devirlerde bu fiyatın rastgele bir aracın ortalama seyahatinin maliyetinin yüzde 5’ini kapsadığını söylemişti.

Kurak ve daha az geminin geçebileceği periyotlarda gemilerin öncelik için el yükseltebildiği bilinirken, 2023’te sıvılaştırılmış doğal gaz satan bir gemi geçiş için 4 milyon dolar ödemişti.

ABD’nin askeri araçlarının kanalda sıra beklemeden geçebilme özelliği göz önünde bulundurulurken, ABD’nin eski Panama Büyükelçisi John Feeley, ülkenin kanala geçiş fiyatı olarak son 9 yılda yalnızca 17 milyon dolar ödediğini söylemişti.

Her ne kadar Trump’ın “Çin Panama Kanalı’nı işletiyor” savının somut bir gerçekliği olmasa da, Çin’in Panama’da büyük çaplı yatırımları olduğu ve ülkenin Tayvan ile diplomatik münasebetleri kestiği biliniyor.

Öte yandan, Panama Devlet Başkanı Jose Raul Mulino, 2024’te misyona gelmesinden kısa bir müddet sonra altyapı projesi kapsamında süratli tren çizgisi yapılması konusunda ABD’li bir şirketle anlaşmıştı.