“Bugün her şeyiyle yaşayan ve tarihteki vasıflarını taşıyan bir İslâm kenti var mı?” diye sorulsa, hiç tereddüt etmeden “Fes!” derim. Etrafını çepeçevre saran surlarıyla, odak noktalarını teşkil eden camileriyle, mescitleri dört bir yandan kuşatan çarşılarıyla, medrese ve zaviyeleriyle, motorlu taşıtlar yerine binek hayvanlarıyla ulaşımın sağlandığı daracık sokaklarıyla, Fes güya yüzlerce yıl öncesinden fırlayıp gelmiş ve vakitte donup kalmıştır. Bugün de hâlâ Fas’ın en otantik ve cezzâb kentidir.

Pazar sabahı, Fes’in kalbini oluşturan Karaviyyîn Külliyesi’ni ziyaret ederken, her seferinde rahatsızlık duyduğum o garip durum tekrar zihnime takıldı: “Dünyanın birinci üniversitesi” olarak bilinen Karaviyyîn’i 859’da Fâtıma el-Fihriyye isimli bir hanımefendi inşa ettirmiş, babasından kalan mirası böylelikle bir abideye dönüştürerek ölümsüzleştirmişti. Ama bugün Müslüman hanımların caminin iç kısımlarını ziyaret etmeleri ve mimarî ayrıntılarını yakından incelemeleri yasak. Kapıdaki görevlilerin bu yasağı muhataplarına duyururken takındığı tutum da epey kaba üstelik.

Fas’ın genelinde tarihî mescitler namaz vakitleri dışında kapalı. Namaz ortalarında mescitleri gezmek yahut şöyle sakince baş dinlemek için kuytu bir köşede uzunca vakit geçirmek mümkün değil. Ezandan çabucak evvel açılan mescitler, namaz bittikten sonra adeta bir panik havası içinde kapatılıp kapıları kilitleniyor. Buna rağmen türbe, tekke ve zaviyelerin kapıları gerisine kadar açık. Oraları ne vakit dilerseniz ziyaret edebiliyor, oturup dinlenebiliyor, hatta bir köşeye kıvrılıp kestirebiliyorsunuz. Bu durum, devletin dinle alakalı resmî siyasetinin bir sonucu: Mescitler toplumsal hayatın merkezi olmaktan çıkarılıyor, dinî hislerin tatmini ve maneviyat muhtaçlığının temini -tamamen devletin denetimi altındaki- öteki yerlere aktarılıyor.

Fes’ten ayrılıp kuzeydeki Tanca’ya gerçek yola koyulurken, aklımda hâlâ Karaviyyîn Külliyesi vardı. Burası klâsik devirdeki üzere tam randımanlı bir ilim yuvasına dönüşse… Etrafındaki çarşılarla birlikte, cami daima açık olsa… Kütüphanesi ve medresesiyle, Karaviyyîn eski şanına yaraşır biçimde âlim ve fâzıl insanların yetiştiği bir merkez haline gelse… Hayali cihan bedel sahiden.

Yaklaşık beş saatlik bir seyahatin akabinde Tanca’ya ulaştığımızda görüntü büsbütün değişti: Cebelitârık Boğazı’nın güney ucunda, Atlas Okyanusu’nun Akdeniz’le kucaklaştığı noktada, mavi ve beyaz renklerin hâkim olduğu tipik bir kıyı kentindeydik artık.

Tanca dendiğinde, bütün seyyahların aklına tek bir isim gelir: İbn Battûta (1304-1369). Tüm vakitlerin bu en büyük seyyahı, Tanca’nın tarihî kısmında, daracık bir sokak içindeki türbesinde yatar. İbn Battûta’nın o vaktin kaidelerinde başardığı iş, dudak uçuklatacak cinsten: Seyyahımız 1325’te hac niyetiyle ayrıldığı memleketine lakin 1353’te dönmüş. Ta Çin’e kadar devam eden seyahatleri sırasında, kat ettiği kestirimi uzaklık 117 bin 490 kilometre. Gittiği birtakım ülkelerde kadılık makamına getirilen, hatta diplomatlık bile yapan seyyahımız, farklı siyasî sistemler ve iklimlerde en az altmış hükümdarla tanışmış ve binlerce beşerle ahbap olmuş.

İbn Battûta’yı hürmetle ve sevgiyle selamladıktan sonra, pazartesi (11 Kasım) sabahı feribotla Cebelitârık’ın karşı kıyısına, İspanya’ya geçtik. Gemimizin yanaştığı Tarifa limanı, ismini Endülüs periyodunun Müslüman fatihlerinden Tanım bin Mâlik’ten alıyordu. Yolumuzun devamında da birden fazla “Al” takısıyla başlayan ve bu biçimde Arapça köklerini hatırlatan çok sayıda yer ismine tesadüf ettik.

Târık bin Ziyâd ve askerlerinin 711’in baharında gemilerle geçtiği bu boğazı, artık feribotla kat etmiş olmak şaşırtan bir histi. İspanya’nın uzantısı olmasına karşın İngiltere’ye bağlı olan Cebelitârık Burnu (Gibraltar) ise, azametiyle ve hikayesiyle, başlı başına bir abideydi. Ronda’ya yanlışsız seyahatimizi sürdürürken, apayrı kurallar altında ve büsbütün farklı imkânlar içinde Müslüman fatihlerin güzergâhını takip ediyor olmak, tanımı sıkıntı hislerle doldurdu içimizi.

Geçtiğimiz günlerde yaşanan sel felaketinin yaralarını sarmakla uğraşan İspanya, Gazze konusundaki dik duruşu sebebiyle olsa gerek, gözüme daha farklı ve hoş göründü bu kere. Ronda (Rûnde), Sevilla (İşbîliye), Cordoba (Kurtuba) ve Granada’da (Gırnata) daima birebir şeyi hissettim.

Endülüs’e dair özet notlarımı, nasipse cumartesi günü paylaşacağım.