Fatma Aliye’yi anlayabilmek için Fatma Aliye’nin hayatına benzeyen hayatlarda mesela, Namık Kemal’in oğlu Ali Ekrem Bolayır’ın hayatında geziniyor tekrar tekrar. Ali Ekrem’in kızı Selma Ekrem tam da İsmet Topuz’un yaşıtı. Bir yaş var ortalarında. Birebir muhitlerin tıpkı vaktin birebir savaşların çocuğu ikisi de. Birebir muhitler…Biri Namık Kemal’in torunu öteki Ahmet Cevdet Paşa’nın.

Selma şapkasını daha özgür giyebilmek için meskenden ayrıldığında yıl 1923’tür. Selma şimdi 21 yaşında. İsmet, Selma’nın gidişinden etkilenmişti tahminen. Onun gidişi içindeki çekip gitme hissini besleyip büyütmüştü. Tek başına ta Amerika’ya… Bulutlar ve dalgalardır tahminen de çekip gitmeyi besleyip büyüten… Bulutlar ve dalgalar. Güvertede Selma imajı…

Ülkeleri, dilleridir bundan bu türlü. Selma genç kızlığa birinci adım attığı günlerde çarşaf giymemek için saçlarını kısacık kestirmiştir. Bir yabancı olarak hürriyetini yakalamak istemiştir İstanbul’un sokaklarında. Hürriyeti, anadilini terk etmektir. Annesiyle Fransızca, kardeşiyle İngilizce konuşmuştur.

Selma’nın annesinin babası Celal Paşa, esir düşmüş bir Rum kızının oğludur. Kavalalı Mehmet Ali Paşa, Rum kızı evlatlık edinmiştir. Celal Paşanın annesi çocuklarını eğitim görmeleri için Fransa’ya gönderen birinci kişidir. Bu durum Mısır’da günlerce konuşulur.

Günlerce konuşulur. Lisan öğrenmesi için küffar memlekete gitmek. Tam bu noktada Adviye Hanım çıkar gelir. Ahmet Cevdet Paşa’nın pek değerli zevci. Fatma Aliye’nin gavurun lisanını öğrenmesine karşı çıkmıştır Adviye Hanım. İnsan niçin öğrenir ki gavurun lisanını. Lisanını değiştiren dinini de değiştirir diye feryat eder.

İkna edilir Adviye Hanım. Lisan bir araçtır.

Dil ve din. Arapça’ya yakınlık İslam dinine yakınlık. İngilizce’ye yakınlık Protestanlığa yaklaştırmıyor mu? Her hayat bir lisanın içinde doğup büyüyor.

Haluk çıkıp geliyor. Bütün ülkülerin üzerine bina edildiği Haluk. Haluk’un görüntüsü

Zihin ne kadar kıvrak. Ne kadar seçici ve denetleyici. Lakin sahibi neyin niye denetlendiğini bilmiyor. Haluk’u, presbiteryen Papazı Haluk’u düşünüyor. Kıssasını hiç bilmediği Haluk’u düşünmek kolay mıdır. Yalnızca Fikret –Akif kutuplaşmaları için gereç edilmiş Haluk’u. “Zaten oğlu da papaz olmuştu” cümlesinin faili olan Haluk’u. Akif’in oğlunun uyuşturucu müptelası olduğu görmezlikten gelinmiştir, unutulmaya çalışılmıştır, Haluk’un papazlığının tekrar tekrar hatırlanmasına inat.

Oğulların kıssasından babalar mesul tutulacaktır. Hangi babalar? Kur’an bile babaları oğulların kıssasından sorumlu tutmaz iken… Hz Nuh boşuna mı anlatılmıştır tekrar tekrar.

Sen elinden geleni yaptın. Elinden geleni yaptıktan sonra öykünün sonundan sen mesul değilsin. Fikret elinden geleni yapmamıştır. Misyoner okullarına niçin göndermiştir oğlunu. Fatma Aliye misyoner okullarına niçin göndermiştir kızlarını. Bilgili, kültürlü Batı medeniyetinin ziyasını taşıyacak vücutlar olsunlar diye.

Bu vücutlara bu ziya fazla gelmiş midir? Kim daha çok yanmıştır. Nurun yakıp kavurduğu ve o yangın ve yokluk duygusu ile vatanına bile asla dönmeyen ismini bile Haluok diye yazan mı!

Papazın babası isminin muhatabı şair mi? Kim!

Herkesten çok yanan dededir. Bu bilinir. Zira yangında hiç dahli yoktur.Küçücük bir çocuk iken torununu Cuma namazlarına götürendir o. Şadırvanda küçücük ayaklarını yıkadıktan sonra cebinde taşıdığı küçük peşkir ile ayaklarını kurulayandır. Bu kıssaya, bu tanassur öyküsüne en uzak kalandır o.

Torunu yaşlı bir papaz iken bile dedenin kendi kıssasına uzaklığını hatırlayacaktır en çok.Hatırlamasa bile mazurdur tekrar de. Haluk, Robert Kolej’den alınıp İskoçya’ya elektrik tahsili için gönderildiğinde şimdi 14 yaşındadır. Hristiyan bir ailenin yanında idame-i hayat eylerken şimdi 14 yaşındadır.Kendi anne ve babası uzaklarda iken meskeninde kaldığı lisanlarını anladığı lakin dinlerini anlamadığı Hristiyan “anne baba” nefesi kadar yakındır. Daha da yakın olmak ister. 16 yaşında kendisini “karşılıksız” seven İskoç ailenin telkinlerine teslim olur. Bu beşerler bu kadar yakın ise, bu kadar sevgi dolu ise, bu sevginin ışığını dinlerinden alıyorlarsa, kendisini onlara uzak kılan her şeyi terk etme kararını verir 16 yaşın tazeliğinde. Burada olmak için “oradan” uzaklaşmak gerekmektedir zira.Burada olacaktır. Lisanı ve dini bir olarak “burada”.

Dedesinin hudut krizleri geçirdiğini müellif annesi Haluk’a. “Burada” adresi bilinmektedir. İskoçya’da kaldığı sürece “oradan” gönderilen ve kendisini oraya bağlamak için çocukluğunun kalbine akan mektuplar gelmeye devam edecektir.

Adresini değiştirir.Amerika’ya sarfiyat. Varlıklı bir adam olur. Onca zenginlikten sonra her şeyini bırakıp presbiteryen papaz olmak niçin? Evvel papaz olsaydı. Sonra papazlığı bırakıp varlıklı bir adam. Kıssa daha kolay olacaktı. Su üzere yokuş aşağı akıp gidecekti. Lakin bu türlü güç. Tıpkı Fatma Aliye’nin kızı üzere. Bir Katolik olmak yerine, Protestan olsaydı.Hürriyete koşsaydı. Hatta ateist olsaydı daha kolaydı izahlar. Nefsi baskın çıkmıştı denecekti. Fatma Aliye için bile daha kolaydı.Fikret şanslıydı. Erkenden öldü.

İnsan tek ilahlı dinden üç İlahlı dine geçer mi diye yazdı oğluna. Oğlu ateist olsaydı daha kolaydı Fikret için. Bilimin ışığında ruhu aydınlığa kavuştu diye kendini teselli etmeye hazırdı.

Fikret ölebileceği en hoş vakitte öldü. Fatma Aliye’nin tek tesellisi zevci Faik Bey’in, ağabeyi Ali Sedat Bey’in bu türlü bir kıssaya tanıklık etmekten azad edilmiş olmalarıydı.Oysa kızına yazmıştı.Baban hasta demişti. Gel demişti. Gelmemişti. Ah kandırılmışlık.