Aklımıza İsrail’in ve yerleşimci silahlı milislerin Filistinlilerin zeytin ağaçlarını kesme ve konutlarını yıkma hareketleri geldi. Halbuki zeytin ağacı, semavi dinler de dahil tüm insanlıkça barışın, kutsallığın, rahmetin, bilgeliğin ve saflığın sembolü olarak bilinirdi.

Sınırdan başlayan seyahatimizde güneye gerçek yol katedip, İdlib’e girmeden kuzeydoğuya yönelerek Suriyelilerce “Uluslararası Yol” olarak bilinen, Halep kentini güneye gerçek katederek Hama ve Humus üzerinden başşehir Şam’a daha sonra da Ürdün’e bağlayan meşhur M5 Karayolu’na bağlanarak akşama yakın Serakib kasabasına gelmiştik.

Serakib kasabası birebir vakitte Halep’i güneybatıdaki kıyı kenti Lazkiye’ye bağlayan M4 ile M5 karayollarının kesişme noktasında idi. Yani epeyce stratejik bir pozisyona sahipti.

M5 savaş devrinde ülkeyi kimin denetim edeceği konusunda kilit ehemmiyete sahipti ve gerçekten devrimciler de Esed’i devirmek için de bu yolu kullanmışlardı.

Serakib’e girdiğimizde büsbütün tahrip edildiğini ve kırk bine yakın sakininin kenti boşalttığını gözlemledik. Savaş esnasında 2020’de devrimcilerin eline geçmiş ancak rejim 2021’de geri almıştı.

Mihmandarımız, iki değerli kara yolunun kavşak nokrasında bulunmasından ötürü haiz olduğu stratejik ehemmiyetten olsa gerektir, İdlib vilayetine bağlı bu kasabanın rejim güçleri ve Hizbullah dahil İran’ın vekil güçleri ile çatışmaların ön safını oluşturduğunu söyledi.

Şehir yalnızca yıkılmakla kalmamış, kapı, pencere, kap kacak dahil tüm konut eşyaları yağmaya uğramıştı. Altyapı zati tahrip edilmiş bir durumda idi. Etrafta konutlarının durumunu denetim etmeye gelmiş tek tük beşerler göze çarpıyordu.

Mihmandarımız Medyen Rızk savaş sonrası bölgede yaşayanların hayatlarını etkileyen diğer bir faktörden de bahsetti. Bu konutlarına geri dönecek olanların hayatlarını da olumsuz etkileyecekti. Kara mayınları ve patlayıcılar. Rejim askerleri ve onlarla birlikte savaşan İran’ın vekil güçleri ziraat alanları dahil birçok bölgeyi mayınlamışlardı. Savaşın bu tehlikeli mirası neredeyse her gün Suriye çapında can almaya devam ediyordu.

BM Genel Sekreteri Sözcüsü Stéphane Dujarric’in verdiği bilgiye nazaran, Aralık 2024’ten bu yana üçte birini çocukların oluşturduğu 430’dan fazla kişi bu çeşit patlayıcılardan ötürü hayatını kaybetmiş ya da yaralanmış.

Kara mayınları bilhassa toprağını eken biçen çiftçiler ve hayvanlarını otlatırken dolaşan çobanlar için büyük tehdit oluşturuyor.

İngiltere merkezli ve çatışmaların geride bıraktığı kara mayınlarını ve başka patlayıcı aygıtları temizlemek için çalışan, insani bir sivil toplum kuruluşu olan HALO Trust’a nazaran, Suriye›de yüzlerce kilometre uzunluğunda, tamamı patlayıcılarla kaplı ve birçoğu büsbütün görünmez durumda olan, haritaları bulunmayan, mevcut ve eski cephe çizgilerinin bulunduğu düşünülüyor.

Uluslararası STK’lar tarafından mayın temizleme çalışmaları yapılıyor olsa da ülkenin mayınlardan temizlenmesi, Afganistan üzere misal örneklerden de hareketle, bayağı bir vakit alacaktır.

Burada, mayınlar ve patlamamış mühimmatın yaygın ve denetimsiz varlığının, insanların geçim kaynaklarını ve ülke içinde hareket kabiliyetlerini de etkilediğini belirtmemiz gerekiyor.

Etrafta kimseler gözükmüyordu ve Serakib tam manası ile bir hayalet kentti. Serakib tek hayalet kent de değildi. Yolumuz boyunca Serakib cilt Hama yakınlarındaki Morik’e kadar Maarretün Numan, Han Şeyhun’da dahil elli bin, yüz bin nüfuslu kentler tam bir yıkıma ve yağmaya uğramış, sakinleri adeta buharlaşarak her biri yıllardır birer hayalet kente dönüşmüştü. Yıkım bununla da sonlu değildi. Gittiğimiz neredeyse her yerde yıkımı gözlemledik. Şam’ın kimi ilçeleri ve kırsalındaki kasabalar da yıkımdan hisselerini almıştı.

Halep’in merkezi ve ilçelerindeki yıkım ise çok daha büyük ölçekte idi. Hama ve Humus kentlerinde de hatırı sayılır yıkımlar yaşanmıştı.

Birleşmiş Milletler İnsan Yerleşimleri Programı HABİTAT’ın 2022 tarihli bir raporuna nazaran Suriye’deki savaşta iddiası 328.000 konut yıkılmış yahut önemli ve oturulamayacak bir formda hasar görmüş. Altı yüz bin ile 1 milyon konut ise orta yahut hafif hasar görmüş.

İşte bu yıkım Suriye’nin 23 milyon üzerindeki nüfusunun yarıdan fazlasının meskenlerini barklarını bırakarak yurt içi ve yurt dışında sığınak ve barınak aramalarına sebep olmuştu. Fakat Esed rejimi devrildikten sonra da konutlarına geri dönmelerinde büyük bir pürüz teşkil edecekti.

Oslo merkezli Norveç Mülteci Konseyi’nin (Norwegian Refugee Council) yaptığı araştırmaya nazaran, meskenlerine dönmek isteyen Suriyelilerin önündeki en büyük manilerin büyük çaplı yıkımlar ve temel hizmetlerin eksikliği olduğu belirtiliyor.

Konseyin Suriyeli göçmenler ortasında yaptırdığı ankete nazaran, Halep, Humus ve Şam kırsalı üzere büyük vilayetlerdeki konutlar, geri dönenler için en büyük zorluğu oluşturmaya devam ediyor. Birçok aile, yaşanabilir hale getirmek için mesken tamirlerine muhtaçlık duyuyor. Ankete katılan her 10 bireyden dokuzu, konutlarının büsbütün yıkıldığını yahut yaşanmaz durumda olduğunu bildirmiş.

Dolayısıyla da gerek iç ve gerek mülteci durumuna düşen Suriyelilerin meskenlerine dönüşünün vakte yayılması ve belirli bir vakit alması öngörülüyor.

Yüksek yine imar maliyeti

Bir milyona yakın konutun ve altyapının tahrip olduğu bir ortamda yine imar maliyetinin de epey yüksek olacağı aşikârdır.

Birleşmiş Milletlere bağlı Batı Asya Ekonomik ve Toplumsal Komitesinin (ESCWA) 2020 yılında yayınladığı rapora nazaran fizikî sermaye tahribatı 117,7 milyar, kaybedilen Gayri Safi Yurt İçi Hasıla açısından ekonomik ziyan 324,5 milyar dolar dolar iddia ediliyor. Bu da çatışmanın maliyetinin 2020 sayıları itibariyle tahminen 442,5 milyar dolar olduğuna işaret ediyor. Rejimin 2024 yılı sonunda devrildiği göz önüne alınırsa bu sayı biraz daha büyüyecektir.

Suriye’nin yine imarı güçlü bir süreç olacaktır. Evvel enkazın kaldırılması, altyapının ayağa kaldırılması ve yüzbinlerce konutun imar edilmesi her şeyden evvel devasa bir finansa gereksinim duyacaktır. O halde Suriye nasıl tekrar imar edilecek ve daha da kıymetlisi parayı kim verecektir.

Ülkede güvenliği sağlama yanında, bu devasa sorunu finansal olarak çözmek, hazinesi kaçan Esed tarafından boşaltılmış, yeni idarenin gücünün çok çok fevkindedir.

Komşu ülkeler, başta varlıklı Arap ve öbür Müslüman ülkeler bu güç vaktinde Suriye idaresinin yardımına koşmalı, bunun temin edilebilmesi için Esed idaresine uygulanan yaptırımlar kaldırılmalıdır.

Suriyeli göçmenlerin ülkelerine dönmesinin kendilerini direkt etkileyeceği Batılı ülkeler başta tüm dünya ulusları imkanları nispetinde yeni idareye takviye olmalıdır. Bu noktada, Körfez ülkeleri ve Batı’daki diaspora da devreye girmelidir.

Serakib’de akşam olmuştu ve biz başımızda ‘toplumu böylesine travma ve yıkım yaşamış bir ülke, kendisine nasıl gelebilir ve geleceğini yine nasıl kurabilir’ soruları başımızda aracımıza bindik. Şam’a gidiyorduk ve önümüzde uzun bir yol vardı.

Suriye 13 yıl süren iç savaşta konut stokunun dörtte birini kaybetti. Birleşmiş Milletler İnsan Yerleşimleri Programı (UN-HABITAT) üst seviye yetkilisi İrfan el-Ali, BM programının Suriye’nin yine imarının toplam maliyetine ait vizyonu sorulduğunda, 400 ila 500 milyar dolar ortasında değişen çok sayıda rakam ve kestirim olduğunu söylüyor ve ‘Bunların hepsi kestirimlere dayanan sayılar ve gerçek muhtaçlıktan biraz uzak olabilir’ demeyi de unutmuyor. Şu da var ki, konut stokunun yaklaşık yüzde 25’ini kaybeden Suriye’de yıkılan yahut önemli halde hasar gören ve restore edilmesi güç olabilecek bir milyon konut ünitesi olduğu iddia ediliyor. Buna konutlarla birlikte tahrip olmuş alt yapıyı da eklemek gerekiyor. Tekrar imarın önünde en değerlisi kaynak büyük zorluklar ve yapılması gereken çok büyük işler var. Bu durum elbette, iç ve dış göç mağdurlarının yuvalarına dönmedeki en büyük manisi de oluşturuyor.

Birleşmiş Milletler Eğitim ve Araştırma Enstitüsü ile Operasyonel Uydu Uygulamaları Programı (UNITAR-UNOSAT) Suriye’nin Hasar Atlası ismini verdiği bir çalışma yaptı ve uydu imajları ve ısı tespit sistemleri kullanarak 16 Mart 2019’da Suriye’nin yıkım haritasını içeren bol görselli bir rapor yayınladı. Emel, hasarın kapsamını tespit edebilmek ve toplum üzerindeki tesiri hakkında genel bir bakış açısı sağlamaktı. Kelam konusu, Suriye’nin Hasar Atlasında yıkılmış, ağır hasarlı ve orta derecede hasar görmüş konutlar bağlamında Şam, Halep, Hama, Humus, İdlib, Der’a, Doğu Guta, Rakka üzere büyük kentlerin de içerisinde olduğu 16 kent ve kasabanın konut ve altyapı hasar durumu tespit edilmiş. Çalışmaya nazaran en ağır hasar gören kentler sırası ile Halep (2016), Doğu Guta (2018), Humus (2014) Rakka (2017), Hama (2016), Deyrizor (2017) Yermuk ve Hacer Esved (2016), Zebedani (2015) formunda sıralanıyor. Savaşın 2024 sonlarında bittiği dikkate alınacak olursa rapor güncellediğinde yıkımın daha da yaygınlaşmış olduğu anlaşılacaktır. Yıkımın öbür bir boyutunu ise birçoğu büyük tarihi pahaya sahip olan tüm kentsel alanların tahrip olması oluşturmaktadır. Halep’in yanı sıra Humus, Der’a ve Busra’nın eski kentleri de ağır hasar görmüştür.