Sudan çıkan balık olmak
İberik yarımadasında meydana gelen elektrik şebekelerindeki bir kesinti çok düşündürücü görünümler ortaya koydu. Kesinti sonrasında toplumsal hayât tam mânâsıyla felç oldu. Ulaşım ve irtibat durdu. Trafik akışı bozuldu. İşler ve süreçler yürütülemedi. İşin trajikomik tarafı insanların yaşadıkları şaşkınlıklar ve sergiledikleri tuhaf davranışlardı.
Bu bana, Türkiye’de 1970’li yıllarda yaşanmış olan saatler uzunluğu devâm eden kesintileri hatırlattı. O vakitler buna alışkındık. Her meskende çok sayıda mum olur; kimileri ise aydınlanma için gaz lambalarını hazır tutardı. Aslında memleketteki elektrik üretimi mahduttu. Kesinti başladığında evvelâ kısaca bunun “
umûmî bir arıza mı, değilse hâneye mahsus bir arıza mı olduğu”
araştırılırdı. Bunun için birileri, çok kere çocuklar buna memûr edilir, pencereden dışarı bakılır vaziyet çabucak anlaşılırdı. Şayet hâne dışında mahallede ışıklar yanıyorsa ârızanın hâneden kaynaklandığı anlaşılır, çabucak meskenin sigortaları gözden geçirilir, tâmir edilip ışığa yine kavuşulurdu. Şayet mahalle topyekûn karardıysa ârızanın “umûmî” olduğu, çok kere uzman babalar tarafından ilân edilirdi. Çabucak el yordamı ile bir yerlerde kibrit bulunur yahut babalar çakmaklarını yakar, ortalık bir ölçü aydınlatılır; mumlara yahut gaz lâmbalarına ulaşılır ve etrâfında çeşit çeşit gölgeler büyüten zayıf bir ışıkla aydınlanma muhtaçlığı tekrar temin edilirdi. Doğrusu ben severdim o kesintileri. Hayâl gücümü çalıştırır, duvarlara akseden gölgeleri bir şeylere benzetir, zihnimde kıssalar üretirdim. Sohbetlerin en yoğunlaştığı demlerdi o demler. Hattâ kesinti çok uzarsa halka büyür, komşular bile sohbetlere dâhl olurlardı.
1974 Kıbrıs Savaşı sırasında yaşanan mecbûrî karartmaları
da çok net hatırlarım. Mahalle bekçileri sokakları dolaşır, pencere camlarını koyu kâğıtlarla kapatmayanları ikâz ederlerdi. Büyükler kendi ortalarında II.Umûmî Harp esnâsında yaşanan karartma anılarını paylaşırlardı. Biz de yeni kuşaklar olarak bu işten nasiplenmiştik.
Elektrik kesintisi olduğu için işler muhtemelen bir ölçü aksardı. Atölyeden, tezgâhtan bozma “fabrikalarda” illâki kimi zahmetler yaşanırdı. Kesintinin, 70’li yıllarda artık oldukça yaygınlaşmış olan âletlere, meselâ o vakitler frijder denilen buzdolaplarına, TV aygıtlarına, pikap , kaset çalarlara , merdâneli çamaşır makinelerine verdiği ziyanlar da vakit zaman konuşulurdu. Ancak bunlar felâket derecesine asla varmazdı.
1970’lerde Avrupa kentlerini, meselâ
ışıklar kenti Paris’i, hele hele ABD’deki insafsız elektrik tüketimini
görmüş beşerler oraları ballandıra ballandıra anlatır Türkiye’deki fersizlikten çok şikâyet eder; medeniyet dâiresinde geri kalmışlığımızı biraz da bununla ölçerlerdi. Lakin bu anlatıların bir teselli ikrâmiyesi de vardı. Batı’da elektriklerin asla kesilmediği, kazarâ bu türlü bir şey olursa, kesinti esnâsında tekmil dükkânların yağmalandığı, cürüm dünyâsının patladığı; Türkiye’de ise saatler uzunluğu devâm eden kesintilerde bile asla bu türlü şeylerin yaşanmadığı, herkesin konutunda kuzu kuzu oturduğu söylenir, bununla da iftihar edilirdi. Züğürt tesellisi makamından;
evet yoksulduk fakat namusluyduk.
1980’lerde Turgut Özal, “Şehirlerimiz ışıl ışıl olacak” sloganı ile elektirifikasyon işlerini geliştirdi. (Adnan Menderes yolları, Süleyman Demirel barajlarıyla nasıl hatırlanıyorsa Turgut Bey de elektrik alanında o denli anılır). Artık elektrik kesintileri nâdirattan olan bir Türkiye’de yaşamaya başlamıştık.
Marx,
üretici güçlerdeki büyük dönüşüm ve değişmelerin târihin ana dinamiğini oluşturduğunu
yazıyordu. Ulûm ve fünundaki gelişmeleri insanlığın hayrına yorması, arkadaşı Engels’in Antidühring’de romantik olarak tanım edip lânetlediği birtakım sosyalistlerden kendisini çok berrak bir halde ayırıyordu. O bir Aydınlanmacıydı.
Aydınlanma, elektriğin icâdı ile soyut düzleminden çıkıp ete kemiğe bürünüp somutlaşıyordu.
Marx sanâyi kapitalizminin bu gelişmeleri fişekleyen taraflarını da takdir ediyordu.
Teknolojideki ilerlemeleri kamusal yarar ekseninde pahalandıran
bir yaklaşımdı bu. Onun nazarında sosyalizm ise teknolojik gelişmeyi hem özgürleştirecek hem de onun kamusal yararını maksimize edecek daha ileri bir evreydi. Bu yaklaşım vakit içinde kanonik hâle geldi.
Sosyalist pratik teknoloji yarışını en gayrı insânî tabana taşıdı ve bir fetiş hâle getirdi.
I.ve II. Genel Harpler,
teknolojinin ölümcül taraflarını
ortaya koydu. Batı’da birtakım entelektüel mihraklar, bilim ve fennin yabancılaştırıcı, ahlâkî etkileriyle hesaplaştı. Ancak sosyalistler, kapitalizmin fişeklediği süreçleri benimsemekten; hükümdardan fazla kralcı olmaktan asla vazgeçmediler. Sonuç mâlûm… (Kalkınma fetişizminin kamçıladığı Çin mûcizesi tesâdüf değildir).
Bugün ise öteki bir safhadayız. Dijital ihtilal, yahut dijital kapitalizm âdeta bir
kara delik
üzere çalışıyor. Maddî ve gayrı maddî, taraflarıyla medeniyetin tekmil birikimini içine alıyor. Bir tarafıyla
insanı dayanılmaz rahatlatıyor; iş ve süreçleri kolaylaştırıyor ve hızlandırıyor
. Bunun büyüsüne kapılanlar, somut dünyânın dışında
dijital yapılar üzerinden paralel bir dünyânın kurulduğunu
görüyorlar. Somut dünyâ sönümlenirken yük kazanan da bu paralel dünyâ. Tuhaf olan, bu gelişmenin
toplumsal ve kamusal yarardan çok ferdi yararlar
doğurması. Öteki bir sorun ise
tekno dinamiklerin ivmesi.
Daha önceki vakitlerde yeni bir teknolojinin zuhûru için en az bir on sene geçerdi. Yeni teknolojiyi şöyle bu türlü hazmetmek, nasıl ve nerede tasarruf edileceğini tartışmak için bir ölçü vaktimiz olurdu. Bugün bu türlü bir imkânımız yok.
Daha doğarken çok öbür şeyleri doğuran ve kendisi çöp olan bir tekno dünyâ
mevcût. Bu sürat pek birçok sanâyi kapitalizmine has
kurumları ve normları boşluğa düşürüyor
. Yasa koyucu akıl hiçbirine yetişemiyor.
Kriminal târihin dijitalleşmesi
anomiyi derinleştiriyor. Dahası târihe müdâhil olmak iddiasındaki
eleştirel entelektüel sermâyeye âvâre kasnak üzere boşa çalışmaya başladı.
Bilgi toplumu epistemolojik bir sakatlanma doğurdu ve zıddına inkılab ederek koyu bir cehâlete dönüştü. En vahimi insanlığın bu süreçleri karşılayışında. 1980’ler
anarko liberalizm yahut anarkoekonomizmi
nasıl heyecanla kaşıladılarsa, bugün
anarkoteknolojizmi
de tıpkı formda karşılıyor
Gelin görün ki bu sanallaşma bedâvaya olmuyor. Marx işte burada haklı. Hayâtın maddî tarafları en son kertede baskın çıkıyor. Elektrik üzere çok maddî bir kaynak olmadan bu sanallık bir anda çöküveriyor. Orada kaybolmuş beşerler ise bir anda sudan çıkmış balığa dönüyor. Aman teknoloji savaşları bize güç savaşlarını unutturmasın.
