Son iki yüzyıldır toplumsal değişim, baş döndürecek kadar süratli. Hayatımızı kolaylaştırmak için geliştirip kullandığımız araçlar, tıpkı vakitte hayatımızın yeni sistemini de oluşturuyor. Değişimin beraberinde getirdiği dönüşümler neredeyse on yıllık aralıklara indi. Son yirmi yılda doğup büyüyen çocuklar seksenler ve doksanları adeta eski dünyanın bir modülü olarak tahayyül edebiliyor. Değişim ve dönüşüm yalnızca hayatın maddi ögeleriyle sonlu değil. Bütün bunların ardında ve önünde cihanın sırlarını keşfetmeyi amaçlayan ve insanın var oluşun gizemini çözme umudunu yönetmeye çalışan bir bilim var. Bilimsel gelişmelerin bilinmeyen aklı, keşif ve inşa gayretlerinin tanımsız bir emele hakikat yönelişini, tıpkı vakitte insan zihninin gelişme süreci olarak vazediyor. Yani maddi araştırmalara metafizik bir gaye kazandırıyor. Dahası, olup biten her şey özgürlüğü ve tüketimi temel fazilet olarak kabul eden bir siyasi ve iktisadi tertipte gerçekleşiyor. Münasebetiyle değişim ve dönüşüm, tarihte eşine az rastlanır bir biçimde hayatın bütün alanlarını ilgilendiriyor. Bu sebeple bütün toplumlar inanç ve ahlâk krizlerine şahitlik ediyor.

Kabul etmek gerekir ki hangi açıdan bakarsanız bakın böylesi bir süreci yönetmek çok zordur. Yalnızca değişim ve dönüşüme bir halde maruz kalanlar için değil, fiilen bu süreci yönetenler veyahut yönettiğini düşünenler için de bu türlü. Bizim için de bu zorluğun temerküz ettiği kimi noktalar var. Bunların başında hayatı manalı ve yaşanmaya bedel kılan kabuller ile yaşadığımız hayat ortasındaki tansiyonun geldiği söylenebilir. Niyetim bu tansiyonu analiz etmek değil, yalnızca çok kısa bir açıklamasının verip birkaç kritik sonucuna dikkat çekmek istiyorum.

Gerilimin en kısa açıklaması şu: Hayatımızın neredeyse bütün alanlarında asli prensipler ile bağımız zayıfladı. Asli prensipler, ilgili olduğu alanın kurucu kabulleridir ve fakat kurucu olarak aktif olduklarında unsur fonksiyonu görebilirler. Asli unsurlar, genelden özelden hakikat sıralanan ve ilgili olduğu alana nazaran şekillenen külli kabullerdir. Mesela metafizik, kelam ve nazarî tasavvufun varlık fikri alanda en külli asli prensipler, şunlardır: (i) Eşyanın hakikati sabittir. (ii) İnsan kısmen ve büsbütün eşyanın hakikatini bilebilir. Bilindiği üzere Ömer Nesefî’nin Akâid-i Nesefî’si de bu cümlelerle başlar (Hakâiku’l-eşyâ sâbitetün ve’l-ilmu bihâ mütehakkıkun). Tekrar bu üç disiplinin ilm-i ilahi yahut teoloji kısmındaki asli prensipler, (i) Allah’ın, (ii) peygamberliğin ve (iii) ahiretin varlığına dair kabulümüzdür. Metafiziğin çeşitli alanlarındaki bu kabuller, kimya, biyoloji, fizik üzere insan iradesinden bağımsız yahut siyaset, iktisat, hukuk, tarih üzere insan iradesiyle meydana gelen varlık alanlarına intikal ettiğinde o alanın kendi hususiyetlerine nazaran özelleşir. Bu prensipler hayatın bütün alanlarında öylesine tesirlidir ki fikir ve davranışlarımıza mana kazandırmakla kalmaz, tıpkı vakitte bunların belli bir gayeler dizisi doğrultusunda yönetilmesini de sağlar.

Tam da bu nedenle rastgele bir devirde asli unsurların fonksiyonsuzlaşması veyahut tesir alanlarının daraltılması, iki büyük krize yol açar. Birincisi, inanç ve bilgi ortasındaki bağın zayıflamasıdır. İkincisi ise gücünü asli prensiplerden alan sözler dağarcığının mana yitimine uğramasıdır. Bu iki kriz ise birinci bakışta kriz olarak görünmeyen daha büyük bir sıkıntıya yol açarak kalıcı hale gelirler: Deneyimin daralması. İlerleyen yazılarda her birini farklı ayrı analiz edelim.