Sertaç Timur Demir: Hayatı hızlı trenden izler gibiyiz

Zaman akıp gidiyor. Eskiler geçip giden vakte çok paha vermişler, çokça uyarmışlar, pişmanlıklarını özlü kelamlara bu günlere taşımışlar. Vaktin akıp gitmesi ile akıp giden vakti yaşamak ve bu seyrin farkında olmak ise günümüzde çok güç. Zira teknoloji vaktin önüne geçen bir süratle bizleri sürüklüyor. Çok değil 30 yıl öncesine kadar sıkı sıkıya bağlı olunan binlerce yıllık gelenek ve görenekler bir anda unutulur oldu. Adeta üzerinden yeni bir bin yıl geçmiş üzere. Pekala ne oldu? İnsan nasıl bu kadar değişti ve bu gidiş nereye? Dijital dünya geçmişi yok eden ve geleceği de bilinmeyen bir hayat inşa ediyor. Bu dönüşümü şahitlik eden bizler ne yapabiliriz ve bizden sonraki jenerasyona ne olacak?

Eminim sizlerin de aklında bu türlü onlarca soru var. Cins mecmuasındaki yazılarını ilgiyle takip ettiğim ve çağımızı yorumlayan kitaplara imza atan İrtibat Bilimcisi Sertaç Timur Demir’i Bir Diğer Mesele’de konuk ettim ve kendisini soru yağmuruna tuttum. Sertaç Hoca, uzun yıllar yurt dışında eğitim alan ve tekrar uzun yıllar Anadolu’da vazife yaparken toplumu, taşradan merkezi gözlemleme fırsatı olan, yaşadıkça, deneyim ettikçe bakış açısını güncelleyen bir sosyolog. Benim için çok yararlı ve ufuk açan bir söyleşi oldu. Sorunlara bakışım kısmen değişti ve daha çok netleşti. Lafı çok uzatmadan kelamı ona bırakacağım. Haftaya ise yeniden çağın insanın tahlil etme sıkıntısına düşen ve teknoloji mahkumu olan bizlere dair değişik tespitleri alan Muharrir Hatice Ebrar Akbulut’u konuk aldım.

Söz artık Sertaç Timur Demir’de…

İnsanlık tarihi boyunca araçlar değişmiş. Araçlarla birlikte ömürler değişmiş. Buna bağlı olarak da her değişim insanı ürkütmüş. Yaşadığı topluma baş yoran, kendi farkındalığını arayan beşerler için bilhassa ürkütücü gelmiş değişim fikri. Biraz muhafazakarlık fikri burada baskın olmuş. Kendini kurtarma kavramı öne çıkarılmış. Artık biz bizim dışımızda olan bir şeyden bahsetmiyoruz şu anda. Bunu yeni olağan olarak değil lakin yeni olağandışı olarak kabul etmek gerek. ‘Mektup’ sinemasında bir kısım vardır, “Eskiden bataklık uzaktan görünürdü, artık görünmez oldu zira içindeyiz” der. Artık içine bu derece girmiş olduğumuz bir şeyi ne kadar görebiliriz? Bunu biz görebilir miyiz yoksa bu vakit mı alacak? Biraz avantajımız şu: pastoral periyotla yani analog, tabiat baskın bir periyotla şimdiki devri karşılaştırma bahtı olan tahminen son jenerasyonuz Dijital yerli değiliz, göçmen pozisyonundayız. Eleştirelliğimiz ya da bir şeyleri kaybediyor olduğumuz hissiyatı buradan doğuyor. Lakin bunun içinde yaşayan insanlara burada hitap ederken sözlerimiz ne kadar irtibat lisanında kod açımı yapabilir? Referans çerçevelerimiz birbirinden farklı. Biz farklı bir dünyayı yaşıyoruz. Kıymet yargılarımız çok farklı. Ve benim tahminen son bir yılda değiştiğim bir konumdur bu. Bu türlü seçkinci bir köşeden daha eleştirel bir halden çıkıp; “Bu insanların gerçekliği bu. Gerçek hayat ve sanal hayat dediğimiz şey tahminen de bu kadar karşı bir şey olmayabilir. Yaşadığımız çağda sanallık ve gerçeklik iç içe geçmiş ve bu yeni bir düşünme biçimini almış olabilir” diyerek biraz doğal tarihin doğal akışı olarak değerlendiriyorum.

Teknoloji tarihine dönüp baktığımızda hiçbir teknolojinin başlangıçtaki vaadine bağlı kalmadığını, eninde sonunda daima değiştiğini, dönüştüğünü ve çoklukla vaadine zıt bir durum aldığını gördük. Burada da artık toplumsal medyanın birbirimizle ortamızda artık bir bağ olmaktan çok; bir perde olmaya gittikçe dönüştüğünü, bilgiyle ortamıza, gerçekle ortamıza, hayatla ortamıza… Eşlerin birbiriyle ortasına, çocukla baba, anneyle çocuk ortasına girdiğini ve artık uzmanların da “şuna bir sınırlama getirelim. Artık yedi, sekiz saate ulaştı ekran sürelerimiz” görüyoruz. Doğal şu da var. Sekiz saate ulaştı lakin sekiz saatin dışında kalan müddet de o sekiz saatin tesiri altında. Yani uykularımız bile aslında o mavi ışığın saldırısı altında. Hasebiyle niyet biçimimizi için bir mihenk taşı oluşturuyor ve biz onu kapattıktan sonra da onunla yaşıyoruz.

Ben kendimde şunu hatırlıyorum, bir şarkıyı dinleyip, o müzik üzerine sahiden derinleşebildiğim bir vakti hatırlıyorum. Hayatımın tecrübeleriyle o şarkıyı ilişkilendirdiğim, birkaç sene o müzikle, o albümle, kasetle iştigal ettiğimi, bir kitabın bir cümlesinden etkilenip çıkıp dışarıya o cümleyi başımda döndürüp döndürüp yoğurduğumu, sindirdiğimi, hayatıma onu geçirmenin uğraşı içerisinde olduğumu gördüm. Bir derinleşme durumu vardı. Artık ise modernite ve teknoloji araçları bizi yüzeylerde yaşamaya sevk ediyor. Yani çok bilgi, çok enformasyon daha doğrusu çok bağlantı, çok etkileşim lakin daima yüzeysel. Hasebiyle bir yerde süratli trenle seyahat yapmak gibi yani yavaş trende dışarıyı seyretmek mümkündü. Ağacın üstündeki kuşu görmek mümkündü. Hangi tarlaların yanından geçiyorsunuz bunları görebiliyordunuz. Şimdi ise hızlı trende giden insanın dışarıyı seyretmesi üzere bir yer içinde geçiyoruz. Aracın tabiatı bu. Yani bu aracı üretenler, o araca ömür biçimini de entegre ediyorlar. Televizyon için de böyleydi. Yani biz televizyonu konutumuza satın aldığımızda, evet daha temiz şu anda ancak televizyon da bize konuta girdikten sonra nereye monteleneceğini, mobilyanın içerisinde nasıl konumlandırılacağını, bizlerin nasıl oturacağını yalnızca içinde barındırdığı hayat biçimiyle tayin ediyordu.

***

Zafiyet potansiyelimiz var lakin orayı kaşıyan oradaki ayrıntıları gün yüzüne çıkartan ve herkes yaptığı için de doğalmış üzere bir izlenim kazandıran tahminen gayri ahlaki olan bir şeyden rahatsızlık duyabileceğimiz bir anda herkesi o denli yapar görünce, herkes onun bir parçasıymış üzere görünce anormallik olağana dönüyor. “Anormal” dediğim yeni olağan. Orada tahminen sorunlu taraf bu. Bir insanın içinde bulunduğu durumla alakalı gayret etmesinin yegane şartı onun bir sorun olduğunu kabul etmektir. Yüzleşmektir. Burada bir nebze, “Ben bir bağımlı mıyım?” sorusuna karşı çok bahadır olmayan bir hal olduğunu söyleyebiliriz ancak insanların içinde bulundukları durumdan hoşnutluk halinin gittikçe bozulduğunu da gözlemliyorum. Artık “ben bağımlı değilim” ya da “Normal canım. Bu türlü işte ben ne yapıyorum ki” diyen bir halden çıkıp insanların “ya evet galiba değiştirmem lazım” deme devrindeyiz. Fıtrat da müsaade etmiyor. Geçen vakit insanı hırpalıyor. Yani vaktin geçişi, kişinin o vaktin geçişindeki kendini izlemesi, ömrünün bitiyor olması çok sert bir şey. Yani ömrünüz bitiyor ve siz yalnızca bir seyircisiniz. Meğer müdahil olmak istiyorsunuz. Hayatın bir modülü olmak. Duyumsamak istiyorsunuz. Yani bir pikniğe gidiyorsunuz. Piknikte işte ağacın ne ağacı olduğunu bilmek. Oradaki su soğuk mu sıcak mı? Çimlere ayaklarınızı basmak gerekirken oradan yalnızca selfiler çekmiş olarak döndüğünüzde ve bunlar bir tıp birikim halini aldığı vakit “ben güya artık bir hayatı yaşamıyor muyum?” sorusu geliyor. Tatmin olmuyor. O boşluk dolmadığı için insanlarda dolaylı, zoraki bir yüzleşme var. Bunu gözlemliyorum.

***

Bırakmak, sonlandırmak denetimin bizde olduğunu, kurucu ögenin biz olduğunu, verileni bir hap üzere yutulmaması gerektiğini, buna bir ölçü getirmek…. Bence herkes kendi imtihanına şahit. Bence herkes kendi düzleminde ne yapması gerektiğinin farkında. Yalnızca aksiyona geçecek iradeyi göstermek ve burada aileler ise konu birbirlerine takviye olmaları gerekiyor. Tıpkı vakitte teknolojinin kendisi de kırılgan aslında. Bakın işte elektrikler kesildi ve bütün teknolojiler hayatımızda şu anda insanlık değişiyor. Yapay zeka, big veri, makine öğrenmesi vesaire dediğimiz gerçekten harikulade diyebileceğimiz devasa ihtilaller. Lakin hepsi pamuk ipliğine bağlı, hepsi elektriğe tabiler. Güç bittiği vakit her şey sıfırlanabiliyor. Jared Diamond diyor ki: Biz bugün, Amerikalılar, üstün bir toplum, medeniyet olmakla araçlara sahip olmakla ve yönetmekle övünürüz. Afrikalıları da yereriz; geri kalmışlıkla, ilkellikle… Pekala size soruyorum: Bugün bir kriz yaşansa, bugün bir iklim krizi yaşansa yani kıssa bilakis dönse. Biz mi hayatta kalırız onlar mı hayatta kalır?” Hayatta kalma marifetlerimiz de bu açıdan kayboluyor. Çağdaş insan soru çözebilen sorun çözebilen insan değil. Sorularımız, testlerimiz bunlarla ilgili yetiştirildik. Muvaffakiyet kavramı bunlarla ilişkilendirildi. Memnunluk bu sahipliklerle ilişkilendirildi. Lakin hayatta en temel, hani Maslow’un ‘İhtiyaçlar Hiyerarşisi’ vardı ya… Hayatta kalmanın en temel kaidelerini es geçerek kendini gerçekleştirmeye çalışan, piramide en üstüne çıkmaya çalışan bir insan. Aslında bu çok trajik bir durum.