Prof. Dr. Erol Güngör’ün enfes bir yazısı
Eskiden, yazılarını okuyarak, konuşmalarını dinleyerek hatta hal ve tutumlarına bakarak kendilerine hayran olduğumuz bir epey kalem ve kelam erbabı vardı. Bunlardan biri de genç yaşta ve hayatının en verimli döneminde vuku bulan vefatıyla bizleri hüzün deryasına gark eden merhum Erol Güngör’dü. O, kalem ustalığının yanı sıra ahlak ve karakter âbidesi olarak da dostları tarafından çok seviliyor ve hürmet ediliyordu. Nerede, ne vakit karşılaşsam, yanında daha fazla kalma gereksinimi duyuyordum.
Geçenlerde “Türk Edebiyatı” mecmuasının eski sayılarından birini, Haziran 1974 tarihli nüshasını gözden geçirirken onun “Bu Ülke Bir Acayip Ülkedir” başlıklı yazısıyla karşılaştım. Bu başlık bana çabucak Cemil Meriç’in birinci yayınlandığında büyük yankı yapan “Bu Ülke” isimli yapıtını hatırlattı. Önemli okuyucular çok düzgün bilirler Meriç’in yazılarında ve konuşmalarında sık sık kullandığı sözlerden biri de “müstağrip”tir. Biliyor musunuz, bizde bu kelimeyi birinci kullanan kişi meşhur Ahmet Mithat Efendi’dir. Bunu da eski ünlü gazetecilerimizden Münir Süleyman Çapanoğlu’nun “Basın Tarihine Dair Bilgiler ve Hatıralar” isimli yapıtına düştüğü şu nottan öğrendim:
“Geçen sene Akşam’a yazdığım ‘Müstaşrik-Müstağrip’ makalesinde müstağrip sözünü ‘galiba ben uydurdum’ demiştim. Mithat Efendi’nin Avrupa’da Bir Cevelan’ını okuyunca gördüm ki bu kelimeyi Mithat Efendi benden önce kullanmıştır. Kim bilir, ondan önce daha kimler kullanmıştır?”
Bu hesaba nazaran, Cemil Meriç, müstağrip sözünü kullanan üçüncü kişi oluyor.
Bakınız, kelamı nereye getireceğim. Temmuz 1975 tarihli Kubbealtı Akademi Mecmuası’nda Cemil Meriç imzasıyla ve “Müstağripler” başlığıyla neşredilen yazı beni o kadar etkiledi ki tekrar tekrar okuyarak neredeyse ezberledim. Ve birkaç yıl sonra, birkaç okul arkadaşımla merhum Cemil Meriç’i Göztepe’deki meskeninde ziyaret ettiğimde bu makaleden kimi paragrafları ezbere okudum. Üstadın çok güzeline gitmiş olmalı ki beni rahle-i tedrisine davet etme lütfunda bulundu. Yani bu yazı hayatımda bir dönüm noktası oldu.
Tanzimat’ı ve Tanzimat hayranlarını husus alan bu yazı şu cümlelerle başlıyordu:
“Tanzimat uçuruma açılan dehliz. Bu tereddiler berzâhında da düşe kalka ilerleyen kervanın öncüsü, ulema değil artık; üç beş şair, bir iki gazeteci, yani bir avuç kalem efendisi. Hepsinin ortak vasfı: Batıcılık. Onlara bunun için müstağrip diyoruz.
Birer çocuktu birinci müstağripler, şımarık, hayalperest. Mefhumlar ve kurumlarla oynuyorlardı. Binbir yelken açtıkları küfür diyarından kanatları kırık, kalbleri yaralı döndüler,
İki başka dünyanın birinci şuurlu temasıydı bu. Bir yanda yaşlı ve yorgun bir medeniyet. Ötede bir tilki ‘uygarlık’ı. Elbette ki aldanacaktık.
Avrupa’nın dini bâtılları karşısında gösterdiğimiz dikkati, siyasi palavraları karşısında gösteremedik. Misyonerin karşısında ümmet vardı. Uyanık, deneyimli bir ümmet. Siyasi misyonerin muhatabı aydındı, imanını kaybetmiş, köksüz ve ufuksuz bir aydın.
Osmanlı, kâfir çocuklarına kendi ruhunu nefhetmişti. Aydınlatarak dost yapmıştı düşmanı, aydınlatarak ve benimseyerek. Bir davetti Yeniçeri; kardeşliğe, adalete, mutluluğa. Avrupa sözlerle büyüledi intelijansıyamızı, sözlerle, yani palavrayla. Nassı kutsallar dünyasından kovan intelisansiya, Avrupa’nın siyasi mitoslarına teslim oldu. ‘İzm’ler irfan kalemize sokulan tahta at. Jön Türkler, Avrupa’nın yeniçerileri.”
Şimdi kelamı Cemil Meriç’in takdirkârlarından Erol Güngör’e bırakıyorum. Bakınız merhum, Meriç’in isrinden giderek nasıl bir kıymetlendirme yapıyor:
“Bir şark öyküsünde bütün tarih şu üç söz ile hülasa edilir. Doğdular, yaşadılar, öldüler. Bu hülasa bize nasıl ve niye sualleriyle ilgili bilgi vermiyor ancak bütün o suallerin gerisinde yatan gerçeği en veciz biçimde söz ediyor. Doğum ve mevt hakkında da tıpkı kayıtsızlığı, miskin bir teslimiyetle de olsa, hepimiz gösteririz, lakin hayatın öyküsü üzerinde milyonlarca ton keçiboynuzuna benzeri laf etmişizdir. Bütün bu yığının içinde bir damla bal bulacak insan pek ender yetişiyor. İşte Cemil Meriç, bu ‘Bu Ülke’ ismi altında neşredilen yapıtında bize bu balı veriyor. Hacmi küçük, muhtevası büyük olan bu yapıtı gördükçe, kelamı uzatarak ciltler dolusu kitap yazan, hatta her iki ayda bir yeni eser neşreden son bölüm allâmelerini hatırlayıp da topuna birden ‘Gılzetin fehmolunur hacmi kitabından senin’ dememek elde mi?
‘Bu Ülke’ bizim hâlâ devam eden Batılılaşma hareketlerimizin kat’i ve veciz bir icmalidir. Siyasi kuruluşlarıyla, kendine ilişkin sıkıntılarıyla, batıl itikat ve hurafeleriyle, her türlü sapıklık ve saplantılarıyla Avrupa’yı benimseme uğraşlarının altına çizilen bir yekûn çizgisi. Çizginin altındaki hanede koskoca bir sıfır buluyor Cemil Meriç. Şimdiden sonra da tıpkı yolda devam etmek isteyenler bu sıfırın sağ tarafına -isterse soluna olsun- dizilmiş yeni sıfırlardan ibaret kalacaklardır.
Cemil Meriç, ulusal şahsiyetin iki ana ögeden meydana geldiğini, bunlar gidince şahsiyet ve cemiyet diye bir şeyin kalmayacağını söylüyor. Lisan ve din… Millet hayatında her türlü değişiklik; bu iki öge koruma edilmek kaidesiyle, bir insanın geceleyin elbisesini çıkarıp pijama giymesi üzere ârızi bir hadisedir. Meriç’in ‘Müstağripler Kervanı’ dediği Türk intelijansiyası gelip süreksiz değişmeleri öz saymışlar, böylelikle elbise değiştirecek yerde elbisenin içine yeni bir insan -Avrupalı denilen bir Zümrüdüanka yahut bir ucube- koymak istemişlerdir. Onlara bu hali âdeta bir bayana tasallut etmek için onun kocasına ilişkin kıyafete bürünüp, gece karanlığından istifade ile yatak odasına sızan marazi bir âşıkın haline benziyor. Karanlık içinde gelen bu adam şehvani hırslarına mağlup olmuş bir akıl hastasından ibarettir. Ağzını açıp iki söz konuştuğu vakit derhal anlaşılıyor ki, lisanı o lisan değildir. Soyunup dökününce Müslüman olmadığı da açıkça görülür. Ne lisanı, lisanımıza emsal, ne dini dinimize. Karacaoğlan’ın Frengistan’da gördüğü tiptir bu.
Müstağripler bu kitapta yalnızca bir kısım teşkil ediyor lakin bana kalırsa başka bütün kısımlar bu fasla ilişkin birer alt kısım diye ele alınabilir. Bizi şu hoşu ve doğruyu kaybetmiş hayat içinde sefil ve perişan sürükleyen şey batılı olma illeti değil de nedir? Biz lisanını de dinini de sanatını da kaybetmiş bir topluluk -cemiyet değil- haline gelmişiz. İçinde yaşadığımız şu dünya insanı ya yalnızlığa veyahut yeni topluluğun şimdi öldüremediği birkaç şahsiyetin meskenlerinde birinci Hıristiyanlar üzere halvet halinde konuşmaya itiyor. Çağın dışına çıkıp Cemil Meriç’i okumak, onunla konuşmak, daha doğrusu onu dinlemek ne kadar güzel! Fuzûlî: ‘Gelin ey ehl-i hakikat çıkalım dünyadan / Gayr yerler gezelim, özge safalar görelim’ diyor. ‘Reviş-i silsile-i dehr’ şairi melûl etmiş. Artık bizim görüp işittiklerimiz insanı dünyaya geldiğine pişman ediyor. Niye bu çağın, yani şu zevksizlik, zorbalık ve hokkabazlıklar dünyasının dışına çıkmayalım?
Cemil Meriç bize bir şey daha öğretiyor ki, hiçbir vakit aklımızdan çıkarmayalım: Batı’nın bize açtığı belayı, kendi düştüğümüz çirkefi ve yerli medeniyetimizin büyüklüğünü anlamak için bir Cemil Meriç olmak, hiç değilse onun yolunu kullanmak kaidedir. Batı’yı yeterli bilmeyen bir insanın Batı’nın yüzüne tükürmeye hakkı yoktur. Kendi medeniyetimizle övünebilmek için de Osmanlı’yı her istikametiyle tanımalıyız. Elbette ki herkes bu işi Cemil Meriç derecesinde yapacak bir zekâ ve bilgiye sahip olamaz, ancak hiç kimsenin de ezbere konuşmaya hakkı yoktur. Cemil Meriç ile müstağrip münevverlerimiz ortasındaki temel fark buradan ileri gelmiyor mu?
Aziz Cemil Meriç! ‘Bu Ülke’yi ben yazmak isterdim. Yazamayacağımı biliyorum fakat hiç değilse bir ilim mensubu, bir psikolog olarak şu satırları ben yazmış olsam kendimle övünürdüm.
‘Hangi ilmi hakikat bir kabile dininin naslarından daha sıcak, daha doyurucu? İnanmayanların inananlara sataşmaları kıskançlıklarından. Mü’minlerin saadetini gölgeleyen tek ızdırap, inanmayanlara karşı duyulan merhamet olmalı.”
Esefle belirtmek gerekirse, Tanzimat’la ilgili yayımlanan koca koca kitapların, cilt cilt yapıtların hiçbirinde bu minval üzere bir değerlendirmeye rastlamıyoruz. Halbuki tarihimizde bir dönüm noktası olarak kabul edilen Tanzimat hareketinin sağlıklı bir kıymetlendirme süzgecinden geçirilmesi için medhiyelerin yanı sıra reddiyelerin de dikkate alınması gerekiyor. Takdir edenlerin yanı sıra tenkit edenlerin de kelamlarına kulak verilmesi icap ediyor. Erol Güngör ve Cemil Meriç üzere mütefekkirlerimizden Allah razı olsun. Onlar ufuk açıcı yazılarıyla, haklı tenkitleriyle yolumuzu aydınlattılar.
Her ikisine ve tıpkı caddeden yürüyen başka ulemamıza rahmet niyâzıyla!..
