Özbekler Tekkesi’nin kısa hikayesi
nin “Tarikat mensuplarının oturup kalkmalarına, âyin icra etmelerine mahsus yere verilen ad…” olduğunu söyleyen
, sözün Farsça’da
anlamındaki
den bozma olduğunu, kimi küçük farklarla zaviye, hankâh, dergâh, âsitâne sözlerinin de tekke manasına geldiğini belirterek, birinci tekkenin hicri II., miladi VIII. yüzyılda Filistin’in Remle beldesinde açıldığını bildirmiştir. (Osmanlı Tarih Tabirleri ve Tabirleri Sözlüğü, MEB, Ankara 1983)
İlgili kayıtlarda Horasan ve Toharistan ile Türkistan Türklerinin Müslümanlaşmasında ve İslam asıllı yeni toplumsal hayatın kurulmasında büyük katkılarından kelam edilen tekkelerin, birebir fonksiyonu Büyük Selçuklular bölümünde Anadolu’nun, Osmanlılar periyodunda ise Balkanlar’ın fethinde de sürdürdükleri; açılışlarında siyasi iktidarın (saltanatın) müsaadesine tabi olmalarının ve ona itaat etmelerinin dışında bir kural kelam konusu olmaksızın özgürlük içinde faaliyet gösterdikleri vurgulanmıştır.
Hocamızın kaydına nazaran “1812’de tekke vakıflarını kontrol altına alan Osmanlı Devleti, 1866’da şeyhülislâmlığa bağlı biçimde oluşturduğu Meclis-i Meşâyih’i tekkelerin idaresinden sorumlu tutmuştur. 9 Şevval 1336 / 18 Temmuz 1918 tarihli Takvîm-i Vekâyi‘de yayımlanan Meclis-i Meşâyih Nizamnâmesi’yle İstanbul’daki tekkelerin yönetimi Meclis-i Meşâyih’e, taşradakilerin yönetimi müftülerin başkanlığında kurulacak Encümen-i Meşâyih’e verilmiştir. Tekkeleri resmî ve özel halinde iki kümeye ayıran bu nizamnâme ile asırlardır süregelen malî özerklikle birlikte idarî özerklik de sona ermiş, tekkeler merkezî bürokrasinin kontrolüne girmiştir.”
Yine Mustafa Kara Hocamızın tespitleriyle, tekkeler “bütün imkanlarıyla” Ulusal Mücadele’yi desteklemelerine, o günün yöneticilerinin onlarla bu istikamette bir bağ kurmalarına, kimi pirlerin de birinci mecliste vazife almalarına karşın “30 Kasım 1341 / 1925 tarih ve 677 sayılı Tekke ve Zaviyelerle Türbelerin Seddine ve Türbedarlıklarla Birtakım Unvanların Men ve İlgasına Dair Kanun’la Türkiye Cumhuriyeti sonları içerisinde (…) kapatılmıştır.” (TDV, İslam Ansiklopedisi).
Millî Mücadele’ye takviye veren ya da vermeyen tekkeler ayrımına başvurulmaksızın yapılan bu uygulamanın tipik örneklerinden biri
’dir.
Özbekler Tekkesi, -web sitesindeki bilgilere göre- 1752-53 yıllarında Darbhâne Emîni ve Maraş Valisi
tarafından inşa ettirilmiş ve
tarikatına mensup Hacı Hâce lakabıyla tanınan
Şeyh Seyyid Abdullah Ekber Efendi’
ye tahsis edilmiştir. Başlangıçta vakıf kaydı olmaksızın faaliyet gösteren tekke, 1788 yılında tüccar
tarafından kurulan bir vakıf sayesinde türel bir kimlik kazanmıştır.
Vakfiyesine nazaran bu tekke, bilhassa Semerkantlı Özbek dervişlerin ikametine tahsis edilmiş, 19. ve 20. yüzyıllarda Orta Asya’dan İstanbul’a gelen hacıların ve dervişlerin uğrak noktası olarak kıymetli bir rol üstlenmiş; bilhassa Buhara, Semerkand, Kaşgar, Andican üzere kentlerden gelen – birçok Nakşibendî silsilesine mensup- derviş ve hacıların burada konakladığı bir yer olmuş; tekke ayrıyeten vakıf olarak sadece mülk ve yapıları kapsayan gelir getirici ögeleri içermemiş, faaliyetlerini hayır sahiplerinin takviyesiyle de sürdürmüştür.
n’ın kaydına nazaran “Özbekler Tekkesi, Kurtuluş Savaşı tarihinde de kıymetli bir rol oynamıştır. (Postnîşini)
’nin İstanbul’da işgal kuvvetlerine karşı oluşturulan
’nin üyelerinden olması sebebiyle tekke bir süre Kuvâ-yi Ulusala mensuplarından yaralananlar için hastane olarak kullanılmış, ayrıyeten İstanbul’dan kaçırılan silâh ve cephanelerle Anadolu’ya gizlice geçmek isteyen, içlerinde İsmet İnönü, Adnan Adıvar, Halide Edip Adıvar, Ali Fuat Cebesoy’un babası İsmâil Fâzıl Paşa, Mehmed Âkif Ersoy ve Celâleddin Ârif Bey üzere kıymetli isimlerin bulunduğu bireylerin birinci durağı haline gelmiştir. (TDV, İslam Ansiklopedisi)
Yukarıda zikredilen kanun ile, Ulusal Mücadele’ye olan dayanağı gözetilmeksizin faaliyetlerine son verilen Özbekler Tekkesi, bunu devletle kendi ortasında bir
na dönüştürmek yerine -web sitesinde belirtildiği üzere- pir ailesi aracılığıyla fonksiyonunu yenileştirerek yani
kültürel bir hâfıza mekanı
na dönüşerek varlığını sürdürmüş; edebiyatçı, musikişinas ve mutasavvvıflar için bir buluşma noktası olmuştur. Haftalık toplantılarda Özbek pilavı ikram edilip akabinde musiki meşkleri ve sohbetler düzenlenmiş;
Dede Süleyman Erguner, Alaeddin Yavaşca, Kâni Karaca, Nezih Uzel
ve
gibi isimler bu mahfillerde yer almıştır.
Tekkenin bu tarafını nasipse izleyen yazımızda
kapsamında iletelim inşallah.
