Geçen hafta pazar günü “Fuzûlî’ye Yazılan Mektup” başlığıyla neşredilen yazım büyük bir ilgi gördü. Okuyucularımın gösterdiği bu alakayı kadim dostum Cemal Aydın Bey de benimle paylaşma lütfunda bulundu, bu vesileyle kendisine teşekkür ediyorum.

Fuzûlî hayranı bir papazı mevzu alan aşağıdaki yazımın da sizleri hem şaşırtacağını hem düşündüreceğini iddia ediyorum. “Muhabbet Ateşi” isimli kitabımda, “Fuzûlî Hayranı Bir Papaz-Kevork Terzibaşıyan” başlığıyla yer alan bu yazımı biraz kısaltmak suretiyle aşağıya alıyorum:

Edebiyat tarihimizin seçkin ismi bu büyük şairimize inanılmaz hürmet duyan gayrimüslim araştırmacılardan biri de Kevork Terzibaşıyan isminde bir Ermeni rahibiydi. 1862’de Ankara’da dünyaya gelen Terzibaşıyan, tam otuz yılını vererek Fuzûli hakkında 5 ciltlik bir eser kaleme alıyor. Kaynakların verdiği bilgilerden anlaşıldığına nazaran, Birinci Dünya Savaşına tekaddüm eden günlerde -yaşlılığını ileri sürerek- fiili hizmetinden ayrılıyor. Kendisini büsbütün ilmi ve edebi çalışmalara veriyor. Türk tarihi ve Türk edebiyatı hakkında nitelikli incelemeler ve araştırmalar yapıyor. Üstte da belirtildiği üzere, büyük bir hayranlık duyduğu Fuzûlî hakkında dört başı mamur bir eser yazmaya işte bu sırada karar veriyor.

Ermeni aydınlarından Tomas Terziyan ile Karabet Karakaş’ın teşviklerini dikkate alarak derhal harekete geçiyor. Kevork Terzibaşıyan, bu türlü önemli ve güç bir işe nasıl başladığını yapıtının baş tarafında bize naklediyor, “Mesela büyük bir karar vermekle kendimi ne kadar sıkıntı bir azaba mahkûm ettiğimin farkında değildim” diyor. “Çünkü Fuzûlî’nin yapıtını inceden inceye tetkik etmekten öbür, Hz. Peygamber’in, halifelerin ve Arap devletlerinin, Arap medeniyetinin, Osmanlı Devleti’nin detaylı tarihlerini incelemek, araştırmak mecburiyetinde kaldım” diyor. Bunların dışında Kur’an-ı Kerim’i, çok sayıdaki Arap, Acem, Latin şairlerinin yapıtlarını inceden inceye tetkik etmek zaruretiyle karşı karşıya geldiğini söylüyor. Bunlar kâfi değilmiş üzere, çalışma itibariyle öldürücü bir işe daha katlanarak, bütün bu şairlerin yapıtlarını satırı satırına Fuzûlî’nin şiirleriyle karşılaştırarak mukayese ettiğini anlatıyor. Bunun fecî zorluklarını ve zahmetlerini kimse takdir edemeyecektir, diyerek âdeta kaygı yanıyor. Tekraren başladığı işi yarıda bırakıp geri dönmek istiyor. Ama dostlarının “Yaz, yaz” sözleri gözlerinin önünde ateşten bir buyruk üzere canlanıyor ve kalemi eline alıyor. Tekrar öbür bir rivayete nazaran otuz yıl büyük bir gayret sarfederek 5 ciltlik Fuzûlî kitabını hazırlıyor.

Koca bir ömrü fuzuli işlerle geçirmeyip Fuzûlî’ye adayan Terzibaşıyan, Ocak 1929’da vefat edip Taksim’deki Meryem Ana Patrikhane Kilisesinde yapılan merasimden sonra Şişli Ermeni Katolik Mezarlığındaki kabrine gömülüyor.

23 Mart 1937 tarihli Cumhuriyet gazetesinde Suren Şamlıyan imzasıyla yayımlanan makaleden öğrenildiğine nazaran, Terzibaşıyan’ın yazdığı bu süper eser birtakım Hıristiyan mahfillerinde hoşnutsuzluklara yol açıyor. Onu çekemeyenler dedikodulara başlıyorlar, ileri geri konuşuyorlar. Bir Hıristiyan papazının bir Müslüman şair hakkında kitap yazmasının din kurallarına ters olduğunu argüman ediyorlar. Terzibaşıyan papazların beklenen hamlelerine yanıt verip kelamlarını şöyle tamamlıyor:

Fuzûlî’yi okuyan gençler ömürlerinin sonuna kadar kötülüklerden sakınacaklardır. Yapıtım, Çiçero’nun yapıtı kadar insanlığa hizmet edecektir!

Şârihü’l -Mesnevi Tâhirü’l- Mevlevi, Terzibaşıyan ve kitabıyla ilgili görüşlerini “Edebi Mektuplar”da, Hakkı Süha Gezgin’e gönderdiği bir mektupta şöyle lisana getiriyor:

Değerli Üstad!

Kıymetli makalenizde ‘Fuzûlî’ye Dair’ risalesinin tahkikinden ve onu yazanın taltifinden diğer edebiyat tarihimiz için ehemmiyetli olması lazım gelen birtakım bahisler var. Ezcümle, müteveffa Terzibaşıyan’ın ismi geçiyor ve Fuzûlî Divanı’nı Ermenice çeviri ettiği zikrediliyor. Bilmem, o âlim adamla görüşüldü müydü? Ben kendisiyle tanışmış ve müzakerede bulunmuş olduğum için ona dair bir kesim malumat vereyim:

1338/ 1919 tarihlerinde oldukça bir hastalık geçirmiştim. Meskende yatarken bir mektup aldım. ‘Ermeni Katolik Patrikhanesi Başkâtibi Terzibaşıyan’ imzasını hâvi bu mektubu gönderen, Fuzûlî Divanı’nı Ermeniceye çeviri etmekte olduğunu söylüyor, anlayamadığı kimi yerleri müzakere için vaktim olup olmadığını soruyordu. Adresi yazılmış ve pulu yapıştırılmış bir zarf da bir arada gönderilmişti. ‘Şimdi hastayım, iyileşirsem müzakerede bulunabilirim’ diye yanıt yazdım. İki gün sonra bu sayın adam iyâdetime (geçmiş olsuna) geldi. Hatırımı sordu. Kendisinin Ankaralı olduğunu, Vatikan’dan mezun bulunduğunu, Avrupa lisanlarından birkaçını bildiğini, Arapça ile Farsçayı biraz anladığını söyledi.

Hele Türkçeyi pek güzel konuşuyordu. Bir iki saat konuştuk ve birbirimizden pek hoşlandık. Uygunlaşınca ziyaretine gittim. Şişli’de, Katolik mezarlığının üst tarafındaki sokakta oturuyordu. Ziyaretimden çok şad oldu. Çabucak Fuzûlî Divanı’nı çıkardı. Birtakım gazellerini okudu. İnşâdındaki kusurdan aruz ile meşgul olmadığını anladım. Takti’ adabını kısaca söyledim.

Çabucak kavradı, nispeten âhenkli okumaya başladı. Daha sonra kendince müşkül olan kimi beyitleri sordu. Hatırımda kaldığına nazaran, birinci sorduğu Fuzûlî Divanı’nın başındaki tevhide dair kasidenin matlâ’ında geçen ‘hülle’ sözü idi. Kim bilir, tahminen de onu mahut hülle sıkıntısına ilişkin bir şey sanmıştı.

Arapların peştamal üzere bele sardıkları beze ‘izâr’, silecek üzere omuza attıklarına da ‘ridâ’ denildiğini, ikisine birden – bir ekip elbise olmak üzere – ‘hulle’ tabir edildiğini haber verdim. Fuzûlî ‘Bahar gülşene geydürdi hülle-i hadra’ mısrası ile bahçedeki çiçek ve ağaç yapraklarını, biri aşağı, başkası üst örtünülüp iki modülden ibaret bulunan yeşil bir hülleye benzetiyor, dedim.

Bu tevcihim pek güzeline gitti. Böylelikle dokuz on sefer müzakerede bulunduk. Fuzûlî ve Hâfız divanlarını gözden geçirdik. Türlü bahisler hakkında saatlerce konuştuk. Bu sohbetler ortasında dini bahisler de oldu. Lakin ne o, beni Katolik olmaya teşvik etti, ne de ben onu Müslümanlığa davet ettim. İkimiz de terbiyeli ve uygar bir adamın yapacağı üzere, birbirimizin itikadına taarruzda bulunmadık. Orta sıra zarifane latifeler de oluyordu. Mesela yetmişi geçkin bir ihtiyar olduğu halde bana hürmet ve hizmet için bir gün eliyle çay pişirmişti. Bardaklar çok ufak olduklarından ben tek bir şeker atmakla yetindim. ‘Bir tane kâfi mi, ben üç tane koydum’ dedi. Gülerek:

‘Bize bir tane kâfi, size üç tane lazım’ dedim. Nükteyi anladı. O da gülerek: ‘Siz kanaatkârsınız’ yanıtını verdi.

Bu muhavere ile tevhid ve teslis îmâ edilmişti. Lâkin, Terzibaşıyan’ın teslis hakkındaki fikri de farklı idi. O, teslise bir mutasavvıf gözüyle bakıyordu. Tekrar bir gün, kütüphanesinden bir Mushaf çıkardı. ‘İnna…’ âyetini okuyup ne demek olduğunu sordu. Ben, kendimde Kur’an tefsirine salahiyet görmediğimi söylemekle bir arada, ‘lillah’daki ‘Lâm’ın temellük söz etmesi hasebiyle âyetin ‘Biz Allah’ın mülkü ve memlûküyüz; yeniden O’nun nezdine gideceğiz’ mealinde bulunduğunu anlattım.

‘Yakışan mânâ bu. Fransızca çevirisi yanlış yapılmış. Zira orada ‘Biz Allah’ın oğullarıyız’ halinde çevrilmiş, dedi. Ben de, ‘O tabir Tevrat’taki ebnâullah terkibinin karşılığı olacak. Müslümanlar kendilerini Allah’ın oğlu bilmezler’ deyince, ‘Tevrat’ı okudunuz mu?’ diye sordu. ‘Evet, İncil’i de’ dedim.

Tahirü’l-Mevlevi’nin talebesi merhum Şefik Can da, bu bahisle ilgili olarak kaleme aldığı yazısının bir yerinde Terzibaşıyan’ın şöyle dediğini naklediyor.

“Allah’ım! Ben otuz yılımı Fuzûlî’ye harcadım. Dünyanın bütün ölmez yapıtlarını gözden geçirdim. Fakat Fuzûlî’yi ruhuma en yakın, en uygun büyük bir şair olarak buldum. Yarın senin huzuruna geldiğim vakit ‘Ey Terzibaşıyan! Sen dünyada neler yaptın’ diye sorduğu vakit diyeceğim ki: ‘Allah’ım! Ben otuz yılımı Fuzûlî’ye verdim.”

Fuzûlî ve Terzibaşıyan konusunda daha çarpıcı bilgilerle karşılaşmak istiyorsanız Peyami Safa’nın 10 Mayıs 1937 tarihli Cumhuriyet gazetesinde neşredilen yazısını okumanız gerekiyor.