II. Meşrutiyet’in ilanıyla siyasi gücü ele alan İttihat ve Terakki’nin yaklaşık 10 yıl süren iktidarı elbet inişli çıkışlı oldu. Meşrutiyet’in birinci yıllarında perde gerisinden yönetim tercih edilirken, İttihatçıların değişen tavır ve siyasetleri muhalefetin doğmasına yol açtı. Tenkitler, bir istibdattan kurtulup diğer bir istibdatla karşılaşıldığı istikametindeki argümanlara kadar uzandı. Hürü muharriri muhalif gazeteci Hasan Fehmi Bey’in katliyle fitili ateşlenen olaylar 31 Mart hadisesini doğurmuş ve bu olay tek muhalefet partisi olan Ahrar Fırkası’nın da sonu olmuştu. Bu noktada sahneye bugünlerde ismi unutulmuş olan ulema partisi “Ahali Fırkası” çıktı.

“Meclis-i Mebusan’daki çoğunluk partisinin [İttihat ve Terakki] mevcut yapısını muhafazası mantıken mümkün değildi. Fikir bağları olmaksızın bir ortaya getirilen yüzlerce kişi, er ya da geç doğal bir ayrışma ve fikirsel bölünme yaşayacak, bu sayede Meclis’te gerçek bir parti hayatı başlayacaktı. Bu doğal sonucu biz de bekliyorduk. Lakin bu ayrışmanın bu kadar çabuk ve beklenmedik bir biçimde gerçekleşeceğini iddia edememiştik.”

Yukarıdaki sözler 23 Şubat 1910 tarihli Yeni Gazete’de Ahali Fırkası’nın kuruluşu üzerine kaleme alınmıştır. Görüldüğü üzere, Meclis çoğunluğuna sahip olan İttihat ve Terakki Fırkası’nın kendi içerisinde fikir birliğinden mahrum bir topluluktan oluştuğu lisana getirilmekte ve bölünmenin kaçınılmaz olduğu açıkça tabir edilmektedir. Buna karşın Ahali Fırkası’nın kuruluş suratı ve formu şaşkınlığa sebep olmuş gözüküyor.

İttihat ve Terakki Fırkası’ndan kopan mebuslar tarafından kurulan ve bu özelliğiyle Meclis’in ilk hizip partisi olma sıfatını kazanan, çoğunluğunu ilmiye sınıfı mensuplarının oluşturduğu, ismine ve parti programına bakıldığında ise “sola yakın” bir fırka imajı veren yakın siyasi tarihimizin pek bilinmeyen partilerinden Ahali Fırkasına ve onu doğuran sürece gelin daha yakından bakalım.

17 Aralık 1908’de açılan Meclis’te çoğunluk İttihat ve Terakki Fırkası’nda olsa da bağımsız seçilen mebusların yanında parti içi muhalefet de hissedilir bir biçimde oluşuyordu. Meşrutiyet fikrini sahiplenen ve kanunlara bağlılık konusunda hassas bir küme, İttihatçıların gücü monopollerine alma isteklerine ve keyfi uygulamalarına karşı rahatsızdı. Bu rahatsızlık ise Meclis gündemine gelen “Şehremaneti istikrazı” probleminde ayyuka çıktı.

Bu sorunda yaşanan tartışmalardan sonra 21 Şubat 1910’da İttihat ve Terakki üyesi altı mebus (Gümülcine Mebusu İsmail Hakkı, Karesi Mebusu Vasfi, Trablusgarb Mebusu Ferhad, Bayezid Mebusu Süleyman Sûdi, Burdur Mebusu Ömer Lütfi ve Erzurum Mebusu Şevket) istifa ederek Ahali Fırkası’nı kurdu. Kuruluşun akabinde Konya Mebusu Zeynelabidin Efendi, Tokat Mebusu Mustafa Sabri Efendi ve Antalya Mebusu Küçük Hamdi Efendi (Elmalılı Hamdi Yazır) üzere isimler de istifa etmiş ve toplam mebus sayısı 30’a ulaşmıştır.

İttihat ve Terakki içerisinden bir hizbin ayrılıp yeni fırka meydana getirmesi, beklenildiği üzere İttihatçılar tarafından reaksiyonla karşılandı. Edirne ve Konya İttihat ve Terakki kulüpleri protesto metinleri yayınlayarak İttihat ve Terakki listelerinden seçime girip mebus olanların istifa edip farklı bir parti çatısı altında Meclis’te siyasete devam etmesinin hem hukuka hem ahlaka alışılmamış olduğu tez etmişti. Gümülcine Mebusu İsmail Hakkı Bey ve Konya Mebusu Zeynelabidin Efendi de bu protestolara karşı yazılar yazarak yaptıklarının tez edildiği üzere kanuna karşıt olmadığını, İttihat ve Terakki’nin özgürü temelli kurulduğunu ve bu hareketin de beğenilen karşılanması gerektiğini lisana getirmişlerdi.

Fırka üyeleri incelendiğinde, çoğunluğun tanınmış ulema mensuplarından oluştuğu göze çarpıyor. Bunlardan en bilinenleri Tokat Mebusu Mustafa Sabri Efendi, Antalya Mebusu Hamdi Efendi (Yazır) ve Konya Mebusu Zeynelabidin Efendi’dir (Nakşi-Halidi Şeyhi). İlmiye mensuplarının kıymetli bir kısmının Sultan II. Abdülhamid’e karşı oluşan muhalefete dayanak verdiği ve İttihat ve Terakki Cemiyeti içerisinde de faal oldukları malumdur. Lakin Meşrutiyet’in ilanı ve 31 Mart Olayları sonrası yaşanan hadiselerle İttihat ve Terakki içerisindeki ulema, partinin gidişatından hoşnut olmadığı için yeni arayışlara girmiştir.

İttihat ve Terakki içerisindeki ulemanın fikir ayrılığı yaşadığı noktalara bakıldığında ise ortaya bilhassa Cumhuriyet ideolojisiyle şekillenen tarih yazımının ulema/din adamı kalıplarına sığmayan bir tablo çıkmaktadır. Ahali Fırkası’nın kuruluş gerekçelerinde bahsedildiği ve parti programında görüldüğü üzere ulemanın rahatsız olduğu mevzular İttihat ve Terakki’nin Meşrutiyet prensiplerine sadık kalmadığı, eleştirilen otoriterliğin bir benzerinin ortaya çıktığı ve idealize edilen hürriyetin ve demokratlığın uzağında kalındığıdır.

Cumhuriyet ideolojisiyle oluşturulmuş tarih yazımında ise ulemanın faaliyetleri tek tip “ilerici” bir bakış açısıyla ele alınıp “gericilik” olarak yaftalanmakta, talepleri ise sığ bir “şeriat talebi” genellemesine kurban edilmektedir. Ulemanın şeriatın daha uygun uygulanması, medreselerin ıslahı ve genel olarak ilmiye sınıfının durumunun uygunlaştırılması noktasındaki istekleri mevcuttur lakin ulemanın birçoklarının meşrutiyet prensiplerine olan bağlılığında gözüken çağın genel gidişatına uyumlu zihin dünyası da “gericilik” ve “şeriat talebi” genellemeleri sonucunda gözden kaçırılmamalıdır.

Ahali Fırkası faaliyette olduğu yaklaşık 21 ay boyunca Osmanlı Mebusan Meclisi’nde vuku bulan birçok tartışmanın içerisinde olmuş, yer yer sert fakat genel olarak düzeyli bir muhalefet yürütmüştür. Üstte da belirtildiği üzere partinin en bariz hassasiyetleri Kanun-i Esasi’ye ve Meclis içtüzüğüne tabi olunması gerektiği konusundaki ısrarı ve İttihat ve Terakki’nin artan otoritesinin demokrasi lehine dengelenmesi konularındadır. Bunların yanında parti azalarının çeşitli tartışmalarda Meclis zabıtlarına yansıyan değişik çıkışlarında da rastlamaktayız. Meclis’in 1 Mart 1911 tarihli toplantısında Gümülcine Mebusu İsmail Hakkı Bey’in Siyonist faaliyetlere dikkat çekerek çeşitli ikazlarda bulunması da bu kategoridendir. (Daha ayrıntılı bilgi için 20.10.2024 tarihinde bu sayfada yayınlanan “Osmanlı Meclisi’nde Siyonizm tartışması” başlıklı yazımıza bakılabilir.)

21 Şubat 1910’da kurulan Ahali Fırkası 23 Kasım 1911 tarihinde Gümülcineli İsmail Hakkı Bey tarafından yayınlanan bildiri ile 21 Kasım 1911 tarihinde kurulmuş olan Hürriyet ve İtilaf Fırkasına katılmıştır. Süreç içerisinde İttihatçıların sertleşen haline karşı muhalefet İtilafçılık çatısı altında birleşmiş, başka küçük partiler üzere Ahali Fırkası da bu eğilimden geri duramamıştır.

Parti içerisinden birçok isim Hürriyet ve İtilaf Fırkasının kuruluşunda bu partiye dahil olmuş, Gümülcineli İsmail Hakkı Bey ise kuruluştan iki gün sonra partiye katılmıştır. Kuruculardan İstek Nur’un hatıratında belirttiğine nazaran; Gümülcineli başta katılmak istememiş, lakin İstek Nur’un Zeynelabidin Efendi’yi ikna etmesiyle öteki mebuslar da ikna olmuş ve Gümülcineli de sonuçta partiye dahil olmak zorunda kalmıştır.

Ahali Fırkası, II. Meşrutiyet devrinin siyasi çeşitliliği ve dinamiklerini anlamak açısından değerli bir örnektir. Fırkanın kuruluşu, İttihat ve Terakki’nin monopolleşen gücüne karşı yükselen demokratik taleplerin ve hukuka dayalı bir idare arayışının somut bir yansımasıydı. Bilhassa ulema sınıfının öne çıkması, Osmanlı siyasetinde ilmiye mensuplarının sırf dini değil, toplumsal ve siyasi sorunlarda de faal rol oynadığını göstermekte.

Ahali Fırkası, Meşrutiyet unsurlarına sadakat, özgürlük ve adalet arayışıyla temellendirdiği siyasetiyle kısa müddette dikkat çekmiş, lakin periyodun süratli değişen politik atmosferi içerisinde Hürriyet ve İtilaf Fırkasına katılarak bağımsız varlığını sonlandırmıştır. Bu süreç, Meşrutiyet devri siyasetinde hem muhalefetin imkanlarını hem de sınırlılıklarını anlamak için kıymetli bir çerçeve sunmaktadır. Ahali Fırkası’nın kıssası, siyasetin ülküler ve gerçeklikler ortasındaki tansiyonunda kıymetli bir durak olarak tarihteki yerini almıştır.