Oryantalizmin ardından: Doha notları

Rudyard Kipling’in “Doğu Doğu’dur Batı’da Batı ve bu ikisi hiçbir vakit bir ortaya gelmeyecek” formunda özetlediği terslik, bir kültürel/siyasal farklılığın yanı sıra bir aralığa de işaret ediyor hiç kuşkusuz. İngiliz sömürgeciliğinin Hindistan’daki pratiğini yakın biçimde müşahede eden ve bu periyodu eserlerine yansıtan Kipling’in sözleri, uzunca bir müddettir devam eden Doğu-Batı münasebetlerini de anlamaya dair bir giriş mahiyetinde.

Beyaz Adamın Yükü’nde billurlaşan bu bağlantının kurucu ögesi olan Batı, Doğu’yu her tarafıyla tanımlayan ve onun üzerinde tasarrufa sahip olan aktör olarak kendisini görmüştür. Evvelce Abdul Latif Tibawi, Abdullah Laroi ve Fanon üzere isimlerin Doğu-Batı bağının niteliğine dair yaptıkları tahliller ve sonrasında Edward Said’in tanınan çalışmaları ile devam eden oryantalizm tenkitleri, Batı’nın Doğu’ya dair teorik ve pratik yaklaşımını açık biçimde ortaya koymaktadır.

MUHAYYEL DOĞU

Said ve öncülü isimlerin ortaya koyduğu literatür, Doğu’nun her istikametiyle tahayyül edilen ve kendisi üzerinde tasarrufta bulunulabilen bir coğrafya olarak tasavvur edildiğini göstermektedir. Thierry Hentsch’in “Hayali Doğu” kitabında da resmettiği bu durum, Doğu’nun Batılı zihinler aracılığıyla tahayyül edildiği ve gerçeklikten kopuk biçimde kurgusal düzlemde ele alındığını göstermektedir. Kendisini kurucu özne olarak gören ve Doğu’yu tasarlamakla ilgili bir yetkilendirme yapan Batı, kendi dışında kalan toplulukları da ötekileştirmiştir.

Modern-geleneksel ya da medeni-barbar ikiliğinde sıkıştırılan bu ayrışma vakitle yerini bir çatışmaya bırakmış ve Batı, uygar olmayan toplulukları beyaz adamın yükü çerçevesinde medenileştirmeyi kendisine misyon edinmiştir.

İsrail’in Gazze soykırımı ile gündem olan medeni-barbar ikiliği söylemi de emsal bir kurucu öznenin lisanı olarak karşımıza çıkmaktadır. Batı’nın gölgesi ve takviyesiyle on yıllardır Gazze’de sistematik bir soykırıma imza atan İsrail’in tahrif edilmiş bir teolojik perspektife paralel olarak Batı kıymet ve kavramlara atıflar yapması bir tesadüf değil. Netanyahu’nun Avrupa ve ABD ziyaretlerinde, sıklıkla kendilerini Batılı halklarla pahalar manasında özdeşleştirmesi ve Filistin’de, barbarlıkla medeniyetin bir gayretinin sergilendiğini söz etmesi, sömürge ve yayılmacı siyaset mantığının farklı vakitlerde nasıl benzerlik gösterdiğini de bizlere açıkça göstermektedir.

DOHA’DA ORYANTALİZM TARTIŞMASI

Oryantalizmin bugünkü karşılığı nedir? Nitekim de Doğu ve Batı birbirleriyle karşılaşamayacak yapılar mıdır? Doğu ya da özelde İslam dünyası bu çatışmada nerede konumlanmaktadırlar?

İslam dünyasının Batı ile kurduğu bağın oryantalist düzlemdeki karşılığı nedir? İslam dünyasının kendi içerisinde birlik tesis etmesinin önünde oryantalizm bir pürüz midir?

Bu ve gibisi soruların masaya yatırıldığı Doha’daki Oryantalizm bahisli toplantıda, İslam dünyası ile ilgili davetler epey manalı idi. Toplantının onur konuğu olarak konuşma yapan İbrahim Kalın’ın, oryantalizm tenkitleri üzerinden İslam dünyasına yaptığı davetler çarpıcı idi. Kalın’ın bu alandaki çalışmaları da düşünüldüğünde, toplantıda söz edilenlerin yeni bir tartışma iklimi doğurması beklenebilir.

Kalın’a nazaran, Batı’nın Doğu ve İslam dünyasına yönelik tazyik ve yıpratıcı tecrübeleri bilinen bir gerçeklik. Ama daima bu gerçekliği hatırlatarak tek taraflı olarak Batı’yı suçlamanın bir konfor alanı yarattığı da açık.

Batı’nın tek taraflı olarak suçlanmasının bir entelektüel tembelliğe neden olduğu vurgusunu yapan Kalın, 2. Meşrutiyet ve sonrasındaki İslamcı geleneğin tartışmalarına da atıflar yapıyor.

Kalın’a nazaran, İslam dünyasının içinde bulunduğu mevcut krizlerin tahlili, kendi geleneklerimize dönmekle mümkün olabilir. Geleneğe dönmenin çağdaş hayat ile bağları koparmak ya da dünyanın öteki kısmı ile uzaklaşmak manasına gelmediğini söyleyen Kalın, gelenek ve kapalılık ortasında kurulan negatif korelasyona da karşı çıkmaktadır. Geleneğe yaslanan ve deneyimlerinden haberdar olan toplulukların, öteki topluluklarla açık bir bağlantı kurabileceği üzere mevcut krizlere yönelik tahliller de üretebileceği bir taban oluşabilir.

Ancak gelenekle kurulan sahih bağ ve istikbali, mazi ile birlikte kurabilen bir aklın, içerisinde bulunduğumuz devri aydınlatacağı açık. Bu noktada

Kalın’ın Müslüman entelektüellerin kendilerine oryantalist gözlüklerle bakmamaları gerektiği istikametindeki telkinleri, gelenekle kuracağımız bağlantıyı de kolaylaştıracaktır.

Erken cumhuriyetin Batıcı bir toplum kurma siyasetinin geniş kitlelere karşı ürettiği ötekilik algısı, tarihle ve gelenekle kopuk bir jenerasyonun de ortaya çıkmasına neden olmuştur. On yıllara sair bu siyasetlerin gerisinde kendimize Batı’nın gözünden bakmanın ne derece sıkıntılar ürettiği de açık. Batılı demokrasilerin Gazze soykırımı ile ortaya çıkan tablo, demokrasi ve insan hakları üzere kavramlara atfettiği yüzeysel mananın sorgulanmasını da beraberinde getirdiği üzere yeni tekliflerin yapılabilmesinin önünü de açtı. Hiç kuşkusuz bu tenkit ve teklif, kendi içindeki yüzyıllardır süregelen geleneklerin manalı biçimde kavranması ve bu geleneklerin dünyaya yeni bir şey teklif edeceğine dair samimi inancın varlığına bağlı.

Reel politik ve güç dengelerinden bağımsız biçimde bu tartışmaları yapmanın ne derece gerçek olduğuna dair de birtakım tenkitler lisana getirilebilir hiç kuşkusuz. Lakin buradaki temel problem, malzeme kapasite artırımına paralel seyreden bir fikri dönüşüm ve dünyayı bütünüyle yorumlayabilecek bir perspektife sahip olmaktır.

Oryantalizmin ardından: Doha notları

Benzer İçerikler