Üsküdar’ın o yorgun yokuşlarından birini yol yordam tırmanırken “ârif nedir?” diye sordum dostuma. Zira Üsküdar’ın yorgun yokuşlarından birinin sonundaki konutlardan birinde oturduğumuz bir diğer dost “Fas’ın kimi bölgelerinde arif zatlara zâkir de dendiği olurmuş” demişti.

“Ârif diye tatmış olana denir. Âlim ateşin yaktığını bilir, ârif şahsen yanar. Âlim söylediğinin gerisinde, ârif söylediğinin ilerisindedir. Zira derler ki âlim konuşmazsa, ârif konuşursa yanar” dedi dostum.

Bir okyanus kadar büyük olan aklı küçücük bir kavanoza sığdırmaya çalışıyor beşerler dört asrı geçkin müddettir. Zira bilginin lakin bilme faaliyetinin kendisiyle ilerleyebileceğini düşünüyorlar ve bilgi elde etmenin yegâne yolunun da insanın aklını veyahut deneyimini kullanmak olduğunu öne sürüyorlar.

İnsan aklının okyanustan akvaryuma sıkıştığı yer tam burası işte.

Dilime doladığım, sık sık tekrarladığım bir cümle var: “Bilmenin emelinin yalnızca bilmek olması insanı çıldırtmaya kâfi.”

Dahasını da söyleyeyim. Her tipten bilmenin insanı ve insanlığı geliştirdiği de çok büyük bir palavradır. Bilgi güç değil, sorumluluktur. Bilgiyi güç olarak görürsen zalim, sorumluluk olarak görürsen merhametli olursun.

Duayı hatırlayalım: “Faydasız ilimden Allah’a sığınırım.”

Soruyu soralım: “Bir bilme biçiminin yararlı olması ne demek?”

O halde şurada da duralım: “İslam’ın birey nezdindeki emeli bireyi olabileceği insanların en yeterlisi haline getirmek, dünya ölçeğindeki gayesi ise dünyayı olabileceği en güzel dünya haline getirmektir.”

O halde şunu bir düşünelim mi? Bilmek, fakat kendimizle ya da dünyayla ilgili olumlu bir yarar kelam konusu olduğunda yararlı hale gelebiliyor. Ötesine zırva diyoruz. Zira biliyoruz ki şeytan, meleklerin öğretmeniydi ve çok bilgiliydi.

Rüyanın, ilhamın, içe doğmanın, nazarın birer bilgi kaynağı olduğunu nasıl anlatabiliriz ki insanlara? Bunları anlatamadığımız üzere çokça zikredenin ârif olduğunu da, bir bilgi biçimi olan beceriye de böylelikle ulaştığını da imkanı yok anlatamayız. Zira insan “ben bilgimle tabanca icat ettim, onu lehte ya da aleyhte kullanmak tabancaya sahip olanın bileceği şey” cümlesine iman etmiş durumda. Üstelik bu cümledeki kekre sorumsuzluğu da atıvermeye hazır üzerinden.

Sonucu merkezileştirmenin insanı getirip bıraktığı yer şu tuhaf “elde etme duygusu” oluyor. Halbuki yolu, yürümeyi, süreci merkezileştirebilmek insanı tatmin edebilecek yegane usul.

Alın size taş üzere bir arif kelamı: “İnsan ihlasa niyet edemez. Zira ihlaslı olduğunu düşünmek, insanın ihlasının olmadığına dalalet eder.”

Ne oldu? Bitmeyen yol oldu işte.

Neyse. Bir şey anlatacaktım asıl. Onu unutmayayım.

Ariflerden bir arif, o gün nasıl olduysa gaflet uykusuna dalıp uyanamamış sabah namazına. O kadar üzülmüş o kadar üzülmüş ki gözyaşları pınar olmuş.

Ertesi gece, lanetli şeytan gelip dürtmüş arife. Demiş ki “kalk, sabah namazı vakti.” Arif, anlamış işi. Demiş ki “ulan lanetli iblis. Sen insanları namaza kaldırmamaya çaba eden bir kovulmuş şeytansın. Birini namaza uyandırdığın görülmüş iş de değil, olacak iş de. Nedir bu davranışının nedeni?”

Şeytan, yakalanmış olmanın kasvetiyle vermiş yanıtı: “Namaza kalkamadığın için o kadar üzüldün o kadar üzüldün ki seni namaza kaldırmanın uyutmaktan daha güzel olduğunu düşündüm de ondan kaldırdım.”

Allah. Eyvallah.