Nurullah Ataç nasıl tövbe ediyordu?

Merhum Uzman İz Hocamız hayat düsturunu şu veciz cümlelerle anlatıyor:

“İdrak ve iradeye kavuştuğum andan bugüne kadar beşer olmak hasebiyle dûçar olduğum zelleden, gafletten, mâsiyetten Kur’an-ı Kerim’de ‘İnsanoğlu zayıf yaratılmıştır’ buyuran kâinatın hâlikı Rabbim Teâlâ’ya iltica eder, afv u mağfiretini ve Resul-i Ekremi’nin şefaatini niyaz eylerim.

Hayatımda mümkün olduğu kadar bir şeye dikkat ettim. Bütün hissi hareketlerimde dahi diğerinin maddi, manevi hakkının rencide olmamasını hayat prensibi olarak kabul ve tatbik ettim. Mukabele gördüğüm en kuvvetli hiss-i vedadımı içimde ezdim, yok etmeye çalıştım. Bununla birlikte sinn-i rüşdümden bugüne kadar her kimde şahsıma ilişkin bir hak mevcud ise, hayat-ı bakiyeye intikalime kadar müracaat etmelerini rica edeceğim. Hakkın isteği için yaptığım işleri, büyüklerime haddim değil, dostlarımdan ve talebemden küfrân-ı nimet etmeyenlere helal ediyorum:

Tövbe yâ Rabbi! Kusur râhına gittiklerime

Bilip ettiklerime, bilmeyip ettiklerime”

Ben, birinci kere bu beyitle Uzman İz’in üste aldığım yazısında karşılaştım ve çok da hoşuma gittiği için sık sık tekrar etmeye başladım. Lakin kimin söylediğini ve daha diğer hangi kaynaklarda bulunduğunu bilmiyordum. Sonraları iki yapıtta yer aldığını, o yapıtların sayfalarını çevirirken öğrendim. Süheyl Ünver merhum “En âlâ iş, kitap karıştırmaktır” cümlesini boşuna söylememiş.

Sehl-i mümteni üslubunda kaleme alınan bu beyit “Dini ve Felsefi Ahlak Lügatçesi” isimli kitapta da kayıtlıdır. Eski Diyanet İşleri liderlerinden Ömer Nasuhi Bilmen, tövbenin mânâsını kısaca anlattıktan sonra bu beyti de örnek olarak veriyor ve Nizameddin diye bir şaire ilişkin olduğunu belirtiyor.

Bursalı Mehmet Tahir Efendi de üç ciltlik Osmanlı Müellifleri isimli yapıtının birinci cildinde Abdurrahim “Nizameddin Efendi” başlığı altında bu zatla ilgili olarak şunları söylüyor:

“Çelebi Sultan Mehmed Han devranı pirlerinin ulularından olup, tasavvuftan ‘İrşadü’l-Enam’ ismindeki yapıtıyla ‘Aşkname’si ve ‘Divançe-i İlahiyat’ı vardır. Zeyniye Tarikati’nin piri Zeyneddin Hafi hazretlerinden sülûkünü tamamlamıştır. Memleketine dönüşünde pek çok âşıkların gönüllerini perişan ederek vefat etti. Tasavvufi şiirlerinde ‘Rûmi’ mahlasını kullanmıştır. Mürşitleri kendisi hakkında ‘Bir Aşk Kütüğünü Yakıp, Diyar-ı Rum’a Attık!’ buyurmuşlardır. Şiirlerinden bulunabilen yalnız şu:

Tövbe yâ Rabbi! Kusur yoluna gittiklerime

Bilip ettiklerime, bilmeyip ettiklerime

beytidir ki sehl-i mümteni kabilindendir.”

Meğer bu zat hakkında bilmediğimiz daha birçok şey varmış. Onları da kendisiyle ilgili yazılan “Merzifonlu Pir Abdurrahim Efendi” isimli kitaptan öğrendik. 16. batından torunu olan Nizameddin Berin Taşan’ın kaleme aldığı bu yapıtta son derece ilgi cazip bilgilere rastlıyoruz. Kısaca bahsedelim:

Akşemseddin hazretleriyle de dostluğu olan Pir Abdurrahim Rumi’nin bu meşhur şiiri kimi ünlü edebiyatçılarımızı da çok etkilemiş, onlar da Hazretin bu beytini sık sık tekrarlayıp dururlarmış. Yakup Kadri Karaosmanoğlu ve Nurullah Ataç bu beyti lisanlarından hiç düşürmezlermiş.

Aynı kitapta bu bilgilerin kaynağının Milliyet gazetesinin müelliflerinden Hasan Pulur olduğu da belirtiliyor. Ben de iş başa düştü diyerek, bu kaynakları, daha doğrusu Milliyet’teki Hasan Pulur’un yazılarını bulup okudum. Pulur, 19 Mayıs 1967 tarihli köşesinde, Nurullah Ataç’ın vefatının onuncu yılı hasebiyle yayımladığı yazısını şöyle bitiriyor: “Ataç’ın hafızasında -pardon belleğinde- birçok beyit varmış. Sık sık söylediği beyitlerden biri de şuymuş:

Tövbe yâ Rabbi! Kusur râhına gittiklerime

Bilip ettiklerime, bilmeyip ettiklerime”

Bu yazıyı okuyan ve üstte ismini verdiğimiz mutasavvıf şairin 16. batından torunu olan, tıpkı vakitte Sinop Cumhuriyet Savcı yardımcılığında da bulunan Berin Taşan, Pulur’a bir açıklama yazısı gönderiyor. Milliyet müellifi da 1 Haziran 1967 tarihli birebir gazetede bu yazıyı neşrediyor: “Beyitin Sahibi” başlıklı bu açıklama şöyle:

“Sayın Hasan Pulur;

Her gün, bilhassa savcı ve hâkim meslektaşlardan aldığınız tekzip yazılarından sıkıldığınızı kestirim ettiğim için adresime bakıp mektubumu bir tekzip veya tavzih yazısı olarak kabul etmemenizi rica ederim.

19 Mayıs 1967 tarihli sütununuzda, Nurullah Ataç’ın sevdiği, lakin hangi şaire ilişkin olduğunu bilmediği bir beyitten bahsetmiştiniz. Yakup Kadri Karaosmanoğlu da Hayat Dergisi’nde yayınlanan anılarına, çok sevdiği lakin kime ilişkin olduğunu bilmediği tıpkı beyitle başlamıştı. (Hayat: 1.1.1965)

Aslı,

Tövbe yârab kusur yoluna gittiklerime

Bilip ettiklerime, bilmeyip ettiklerime

olan beyit on beşinci asırda yaşamış Merzifonlu şair Pir Abdurrahim Rumi’ye aittir. (Kaynak: Bursalı Tahir Bey’in Osmanlı Müellifleri Sahife 11)

Bu bilgiyi nereden edindiğimize gelince Şair Abdurrahim Rumi’nin on altıncı batından torunuyum. Eski edebiyatçıların sehl-i mümteni dedikleri bu hoş beytin 500 sene evvel söylendiği de düşünülürse, tahminen şairini diğer okuyucuların da merak edeceğini varsayım ederek bu mektubu yazdım.

Bu vesileyle selamlar, hürmetler.”

Berin Taşan’ın, büyük ceddi Merzifonlu Abdurrahim Rumi hakkında yazdığı kitapta, bahsini ettiğimiz bu beytin kıt’a halinde şöyle kaydedildiğini görüyoruz:

İbtida kıldık kitâbe fazl-ı Bismillah ile

Zikrolunsun hem dahi tevhid-i Zâtullah ile

Tövbe yârab kusur yoluna gittiklerime

Bilip ettiklerime, bilmeyip ettiklerime

Haydi diyelim ki ünlü romancımız Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nu anladık. Pekala ancak dinle, imanla hiçbir ilgisi olmayan Nurullah Ataç’ın bu türlü bir dualı şiiri sık sık tekrarlaması çok garip, çok şaşırtan değil mi? Demek ki paslı kalplerin sahipleri ne kadar inkâr ederlerse etsinler derunlarında lemean eden iman kıvılcımlarını bir türlü söndüremiyorlar. İnkârdan bile ikrar çıkıyor.

Nerede, ne vakit aldığımı hatırlayamadığım bu kitapta pir Abdurrahim Rumi ile ilgili değerli mâlûmâta yer veriliyor. Üstte da belirtildiği üzere bu zat Fatih Sultan Mehmed’in hocası Akşemseddin’in yakın dostlarındandır. Bu dostlukları İstanbul’un fethinden sonra da devam ediyor. Ayasofya’da ve Edirne mescitlerinde yapılan dini ve ilmi sohbetlere birlikte katılıyorlar.

Bu yazıyı ismi geçen kitaptan yapacağımız şu iktibasla bitirelim:

“Halk ortasında dolaşan rivayetlere nazaran, Abdurrahim Rumi, İstanbul’un alındığı yıllarda ve Fatih’in daveti üzerine Akşemseddin’le birlikte Ayasofya’da Rum papazlarıyla dini münakaşalara girişiyorlar. Şekâik çevirisinde bu ve gibisi bilgilere yer veriliyor. Akşemseddin’in, Abdurrahim Rumi ile olan eski dostluğu münasebetiyle ondan Fatih’e bahsettiği ve istişare için Anadolu’dan davet edilen ulema ortasında onun da bulunduğu anlaşılıyor.

1930-1938 yılları ortasında Merzifon’da kaymakamlık yapan İbrahim Rüşdü Altıok, hiç gereği yokken Abdurrahim Rumi’ye ilişkin mezarın yanından yol geçirme teşebbüsünde bulunuyor ve her teşebbüsü halkın direnmesiyle sonuçsuz kalıyor. Cumhuriyetin birinci yıllarında devrimciliği ve laikliği, tarihi anıtların üzerindeki eski yazıları kazımak, büyük zatların mezarlarını düzlemek zanneden bu kaymakam ve benzerleri, halkla devletin ortasını açan bir kadro üzücü olaylara sebep olmuşlardır.

Soyadı “Altıok” olan bir adamdan diğer ne beklenir ki!…