Kültür dünyamızın ve Ulusal Eğitim tarihimizin seçkin şahsiyetlerinden biri de merhum Muallim Cevdet Bey’dir. Onun hem Ulusal Eğitim alanında hem de genel kültür bahislerinde tam bir ayaklı kütüphane olduğunu, Osman Nuri Ergin, 748 sayfalık kitabında uzun uzun anlatmaktadır. Bu vesileyle belirtmek isterim ki Ulusal Eğitim topluluğumuzun bu türlü bir yapıta bigâne kalması büyük bir eksikliktir.

Muallim Cevdet bütün ömrünü talebe yetiştirmeye vakfettiği için, ayrıyeten genç denilebilecek bir yaşta vefat etmiş olmasından ötürü kendisinden beklenilen yapıtları kaleme alamadı. Yazmaya başladığı kimi eserler de -maalesef- yarım kaldı. Mesela, “Tarihi Sözlük” bunlardan biridir. Merhumun bu çok değerli çalışmasının fakat altı forması basılabilmiştir. Onun başka bir değerli yapıtı ise 450 sayfalık “İbn-i Battuta’ya Zeyl” isimli araştırmasıdır ve bu yapıtını müellifimiz Arapça olarak kaleme almıştır.

Muallim Cevdet’in küçük çaplı yapıtlarından biri de “Zamanımızda Usul-ü İnşa ve Muhabere” ismini taşımaktadır. 358 sayfalık bu kitabın ikinci kısmı güya bir “intihabat” (seçmeler) mecmuasıdır. Eskiler bu isim altında hazırladıkları kitaplarda seçme şiirlere, değerli metinlere yer verirlerdi. Ayrıyeten “Güzel Yazılar” ismiyle hazırlanan birtakım kitapların olduğunu da biliyoruz. Yanlış hatırlamıyorsam Süleyman Şevket bu minval üzere bir antoloji hazırlamıştır.

İşte Muallim Cevdet’in de üstte ismini verdiğimiz kitabında bu türlü ilgi cazibeli bahisler bulunmaktadır. Mesela, “Mevlid-i Şerif Beni Terbiye Etti” başlıklı yazı bunlardan biridir. Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun kaleminden çıkan bu yazı, Osman Nuri Ergin Bey’in de dikkatini çekmiş olmalı ki onu da metin olarak yapıtına alma gereğini duymuş. Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nu yalnızca romancılığıyla tanıyan okuyucularımıza onun bu türlü bahadır ve ilgi alımlı yazılara da imza attığını hatırlatmak için “Mevlid-i Şerif Beni Terbiye Etti” başlıklı bu metni aşağıya alıyorum:

Ünlü romancımız dini edebiyatımızın şaheseri olan ve Süleyman Çelebi tarafından “Aşk-ı Nebi” ile kaleme alınan Mevlid-i Şerif’in hassas kulakları nasıl etkilediğini, hüşyâr gönülleri ne derece dalgalandırdığını şöyle anlatıyor:

“Dün Ayasofya, Beyazıt ve Şehzade mescitleri emsali görülmemiş bir cemaatle doluydu. Bayan erkek, çoluk çocuk binlerce Müslüman Eskişehir önünde şehit düşen mübarek din ve kan kardeşlerinin ruhuna ithaf edilen mevlid-i şeriflere iştirak için fevç fevç (grup grup) bu mabetlere koşuyordu. Biz bu müheyyiç (heyecan verici) izdihamı yalnız Ayasofya’da gördük. Ama başkalarını görenler de cami içlerinden avlulara taşacak kadar mehabetli cemaatlerden bahsediyorlar. Camilerimizdeki bu tezahürat bize eski vakitleri hatırlattı. Dömeke, Golos zaferleriyle taçlanan 1898 Yunan seferinde de bu türlü sık sık mescitlerimizde içtimalar olurdu. Şühedanın ruhlarına mevlidler ithaf edilir, ordu için belagatli dualar okunurdu ve Ebedi Nusret temenni edilirdi.

O vakitler Türklük, millet, halk mefhumları ve bunları söz eden lehçe bizce şimdi malum değildi. Bütün heyecanlarımız yalnız dini mahiyette mütecelli idi (tecelli ediyordu). Bütün zaferlerimiz birer kutsal menkıbe haline girerdi. Büyük kumandanlarımızın muvaffakiyetini, şecaatini ve şehametini fakat ilahi bir biçimde teganni ederdik. İçimizde hissettiğimiz manevi kuvvete, manevî inşiraha gizemli şeyler karışırdı. Bundan daha önceki zafer bayramlarımızı görmedim, bilmiyorum. Ama beyaz sakallı Abdülezel Paşa’nın yağız çehreli Edhem Paşa’nın simalarıyla âdeta timsali bir mahiyet alan o gazamız çocukluğumun en tatlı, en silinmez anılarından birisidir.

Mensup olduğum milletin kuvvetine itimadı, mensup olduğum dinin hakikatine imanı birinci kez olarak zannederim o vakit öğrendim. Ondan sonra gençliğimiz bir sürü nikbet (talihsizlik) ve musibetlerle geçti. Hiçbir uygun gün görmedik. Kalbe telaş, dehşet, kuşku ve ümitsizlik veren zehirli bir hava içinde kavrulup gittik. İçimizden birçoğu imanını büsbütün kaybetti. Kimileri bir zillet ve rezalet batağı içinde boğulup gitti. Kimimiz vâhi (boş) zevkler ve süfli hazlar vadisinde teselli aradık. Hülasa, bütün bedbaht jenerasyon bu türlü perişan oldu. Dün birden teğe kendimi o heybetli cemaatin içinde bulur bulmaz sandım ki, yine hayata doğuyorum. On yaşımdan otuz iki yaşıma kadar geçirdiğim meş’um (uğursuz) bir bölümün bütün etkileri ve bütün intibaları aniden üstümden sıyrılıverdi. Güya bu periyot bir kâbustu ve ben birden teğe bu kâbustan uyanıyordum. Gençliğimi dolduran bütün o kuşkular, tereddütler, imanın zayıf düştüğü o buhranlı anlar, birtakım düzmece ve müfsit bilgilerden hâsıl olma şeytani irfanın sıtmaları, hepsi bu mabedin havası içinde, bu cemaatin hararetinde eriyordu. Ağır bir hastalıktan sonra nekahat evresine girmiş bir hasta üzereydim. Oysaki yıllardan beri aradığım selamet yolu, yıllardan beri beklediğim hakikat ne kadar yanımda imiş! Beyhude yere nefes nefese birçok mürşidin peşinde koştum, birçok müncinin (kurtarıcının) yolunu bekledim, yıllarca istimdat ettim!

Rabbime bin kez hamd ü sena olsun ki, dünden beri hakikatin ve selametin bir cami ile bir cemaat haricinde bulunmadığını biliyorum. Beş on yıldır Batı’ya uymak için açtığımız bütün o konferans salonlarında, halkı zorla topladığımız o miting meydanlarında görülen şeyler, işitilen kelamlar bir hocanın kıraat ettiği menkıbeden ve bu cemaatin sükûtu önünde bana ne kadar yavan ve boş göründüler. Oysaki biz içinden çıktığımız gerçek âlemi bırakıp onun yanında kitaplardan öğrenilmiş sun’i (yapay) bir âlem icad etmek istemişiz ve bu âlemde hakkı, selameti aramışız. Hak ve selametin samimiyetinden, sıdkı hulusundan mürekkep bir hava dışında yaşayabileceğimizi sanmışız. Ve hudut boylarımızda askerlerimiz bizi ‘Allah Allah!’ nidalarıyla müdafaa ettiği sırada biz Allah’tan diğer şeylere inanmışız!

Dün birinci kez bütün açıklığıyla anladım ki, bizim on yıldan beri bu halka yaptırmak istediğimiz şeyler birer maymunluktan ibaretmiş. Niye temel noktamız bu mescitler olmamış? Niye bu cemaati bir sokak kalabalığı haline sokmaya çalışmışız? Bu cemaat ki, bütün kuvvetini dininden alıyor. Bu cemaat ki, koca bir ümmetin bir kısmıdır ve meskeni, barkı, yurdu, vatanı ‘cami’dir. Başı sıkışınca sığındığı, kalbi inşiraha mazhar olunca gidip toplandığı yer bir camidir. O, ne ulusal kulüplerde, ne harsî konferans salonlarında, ne de siyasi miting meydanlarında burada hissettiği emniyeti, huzuru, munisliği bulabilir?

Münevverlerimiz halk mefhumunu Batı’ya nazaran anladıkları için bizim halkı da Batı’daki teşkilat tarzlarına nazaran yönetim etmeyi düşünüyorlar. Ve bu yolla yapılan deneyimlerin neticesizliğini görünce onu âtıl, mutaassıp, kabiliyetsiz bir kütle kabul ediyorlar. Halbuki halk bu münevverlerden oluşan sınıfın telkin ettiği sun’i, alafranga muhitin dışında kendine nazaran hayatını yaşıyor. Bu hayat ise, derûnî bir vecd ile hep müteyakkızdır. Heyecanlarını, sıkıntılarını, sevinçlerini, öfkesini ve inşirahını göstermek için bizim yardımımıza gereksinim duymuyor. Bizim bulduğumuz vasıtaların ona gereği yoktur. Zira onun kendine nazaran sevkedici ögeleri olduğu üzere yeniden kendine nazaran vasıtaları da vardır. Gerçekten dün münevverlerimizden hiçbirinin haberi olmaksızın mescitlerimizde vuku bulan içtimalar bu türlü tabiatıyla olmuş, bu türlü teşviksiz, teşkilatsız sadece halkın (ümmetin diyecektim) ruhi saikleriyle, insiyaki bir biçimde vuku bulmuştur.

Dün birinci kez bilgisiz ve âtıl bir kütle kabul ettiğimiz halk memleketin münevverlerine kimi ulvi hakikatlerin sırrını öğretti. Bunlardan biri, kalbin akıldan üstün olduğudur. İkincisi, sıdkın ve hulusun, imanın ve itikadın dışında kurtuluş yolu bulunmadığıdır. Üçüncüsü, millet ile ümmet mefhumlarını birbirinden ayırmamak gerektiğidir. 8 Nisan 1337.”

Süleyman Çelebi’ye, Muallim Cevdet’e ve Yakup Kadri Karaosmanoğlu’na rahmet niyazıyla…