Bu sebeple biz, yazımızın birinci paragrafındaki zahirî bilgiye söz-yazı yoluyla erişmeyi gözeterek, bu bahiste kendi vaktimizin en düzgün örneklerinden biri üzerinde ana sınırlarıyla duralım:

Kitap, “Tasavvuf Tarihi dersinin Yüksek İslam Enstitüleri programına konulmasını” takiben, İz’in İstanbul Yüksek İslam Enstitüsü’nde (şimdi İlahiyat Fakültesi) verdiği derslerden oluşmuş. İz, kitabının önsözünde evvel bu bilgiyi paylaşırken onun meslek dersleri kadar önemli olduğunu lakin bu kıymetin herkes tarafından şimdi yeterince takdir edilemediğini belirterek, bunu sebebini de “tasavvufun telakki usulünün kusurlu bir görüşe bağlı” tutmuş.

Ders asıllı olması nedeniyle Tasavvuf’taki lisan ve anlatım sadeliği daha baştan sağlanıyor. Emsallerinden aslı farkı ise tarz-ı kadim bilgiyi bizim günümüze itinayla taşımasından kaynaklanıyor. Bu bağlamda İz’in, ilgili bilgileri Sünnî çizgideki en kıymetlileri ortasından seçtiği çabucak görülebiliyor.

Buradan bakıldığında İz’in Tasavvuf’u Muhâsibî, Cüneyd, Serrâc, Tirmizî, Sülemî, Hargûşî, Kuşeyrî, Gazâlî, Sühreverdî, Attar, Kâşânî, İbn Haldun ve Câmî’nin (Rabbimizin rahmeti hepsinin üzerine olsun) yapıtlarından bir lübbü’l-lüb olma vasfını kazanıyor.

“Kendi Yezidlerimiz ve Yezidliklerimiz: Bir de halk ortasında pek şâyi olan Âl-i Resûl muhabbeti vardır ki, erbâb-ı fesat bunu istismar ederler. Âl-i Resûl’e ihtiram her müminin vecibe-i zimmetidir. Fakat dikkat edilecek şey, kimse hakkında berbat bir kelam söylememek ve hiç kimseyi telin etmemektir. 

Asırlar uzunluğu şer ve mel’anetleri devam eden binlerce Yezid’i bırakıp, bin üç yüz sene önceki Yezid ile uğraşmak ve ona gayz ve buğzu hasretmek pek hissî bir dar görüştür. Bizim, Yezidî şenâatlere mütemayil konutumuzun içinden, yakınlarımızdan, muhitimizden kimseleri görüp gözetmemiz, onların fesadına mâni olmamız ve ıslahlarına çalışmamız daha makbul bir amel-i sâlih olur.”

Kitabının Giriş yazısındaki, “Tasavvuf Çağı Neden Açıldı; Tarikat Pîrleri ve Aşk-ı İlâhî Yolu; Zikir ve Fikir; Medreseler ve Tekkeler, Medrese-Tekke Mücadeleleri” isimli orta başlıklar altında nazariyatla fiilî bilgileri iç içe işleyen İz, asıl hususları şu beş kümede ele alıyor:

1-Tasavvuf Nedir, 2-Sûfî Kimdir, 3-Tasavvuf Tabirleri, 4-Tarikatlar, 5-Hülâsa ve Sonuç. Bunlarda, tasavvufun kaynağını, konusunu, gayesini, özelliklerini, söz olarak iştikâkını, tanımını, sûfîliğin birinci sûfîlerce nasıl tanımlandığını, birinci mutasavvıfları, keramet – bidat – gerçek pir ve tarikat – zikir ve ibadet sıkıntılarını, tarikattaki on temeli, değerli söz ve ıstılahları işleyen İz, bunlara ilaveten tasavvufta tarikatların oluşumunu da anlatarak, aşikâr başlı tarikatlarla kurucularını bildiriyor.