Türkler isimli Tarih Ansiklopedisinin 15. Cildinde, sayın Prof. Metin Ayışığı’nın kaleme aldığı “Kurtuluş Savaşı Sırasında İstanbul Hükümetleri İle Kuvây-ı Ulusala Ortasındaki Münasebetler” başlıklı 32 sayfalık, sağlam evraklara dayalı bir makale var.

Bu makalede Kurtuluş Savaşı’nı, gökten inmiş yahut yerden bitmiş bir devin değil, saltanatı, halkı ve askeri ile bir bütün halinde milletin kazandığı anlatılıyor.

Ninelerimizin bize anlattığı Battal Gazi gibisi masalların, yıllarca bütün halkımıza anlatılmasından bıktık. Milletin gerçeği bilme hakkı var; bunu da haktan yana ilim adamlarımızdan öğreneceğiz. Makalede, Padişah’ın ve Meb’ûsan Meclisin Sevr’i imzalamadıkları da kaydedilmiştir.

Aslında bu makalenin tamamının okunmasını tavsiye ederim, burada sonuç üzere bir özeti sunacağım:

“… Damat Ferit Hükümetleri, ülkenin bağımsızlığı için teslimiyetçi siyasetler izlemiş, bunun dışındaki hükümetler açık yahut zımnî olarak Kuvâ-yı Millîye’yi desteklemekten çekinmemişlerdir. Özellikle Harbiye Nezareti ve Meclis-i Vükela’da misyon alan vatanseverlerin bir devlet adamı ciddiyeti içinde işgalcilerin keyfî davranışlarına şiddetle karşı koydukları görülmektedir. Kuvâ-yı Millîye’yi, Kuvâ-yı gayr-ı ulusala olarak nitelendiren Damat Ferit, Mustafa Kemal ve arkadaşlarını gıyaben idama mahkûm ettirdiği üzere, İstanbul’da bulunup, Kuvâ-yı Millîye’ye takviye verenler üzerinde de baskı kurmuştur. Fakat Ali İstek Paşa Hükümeti ile yeni bir sayfa açılmış, bu hükümet vaktinde Kuvâ-yı Ulusala daha da güçlenmiştir. Salih Paşa’nın sadareti sırasında gelişen hadiseler, işgallere karşı direniş ve alınan kararlar; Ulusal Mücadele’yi haklı olduğu davada legal yerlere oturtmuştur. Burada Ankara’nın Kurtuluş Savaşı’ndaki yeri ve hizmetleri tartışılmayacak boyuttadır. Lakin İstanbul’da Damat Ferit Hükümetleri dışındaki hükümetlerin; özellikle Ahmet İzzet, Ali İstek, Salih ve Ziya Paşa üzere Kuvâ-yı Ulusala hareketine dayanak vermiş olan askerlerin direkt vazife aldıkları kabinelerin Ulusal Mücadele’deki hizmetleri küçümsenmemelidir.

Son Osmanlı Hükümeti Dönemi’nde İstanbul’daki depolarda bulunan çok sayıda silah ve cephane Anadolu’ya kaçırılmış, hükümet merkezindeki yabancı silah firmalarına açıkça siparişler verilmiş, yüzlerce yetenekli genç subay çarçabuk Anadolu’ya geçirilmiştir. Nihayet, Nezaret ve dairelerde askeri ve siyasî bütün yararlı bilgiler süratle Anadolu’ya iletilmeye çalışılmıştır. Memleketin feci durumu karşısında elde bulunan tek savunma ve direniş gücüne yardım etmeme, ya da onu zayıf düşürecek bir zıtlaşma içinde olmamışlardır. Ayrıyeten ülkeyi sömürge haline getirmek isteyenlerden himaye dilenmek üzere, bir hıyanet ve alçaklık içinde olmadılar.

Bu gayret, bir büyük milletin tekrar var oluş savaşıdır. 21 Ekim 1920 tarihinde iktidara gelen son Osmanlı Hükümeti olan Tevfik Paşa kabinesinin Anadolu çabasına katkısı inkâr edilemez. Bu hükümet periyodunda İstanbul Polis Müdürlüğü’ne getirilen, birebir vakitte Ulusal Müdafaa Teşkilatı merkez heyeti lideri olan Miralay Esat Bey ile Harbiye Nazırlığına getirilen Ziya Paşa’nın çok büyük hizmetleri olmuştur. İstanbul halkı askeri, memuru, personeli, esnafı, aydını her kesitten insanı ile daima Anadolu hareketinin yanında yer almıştır. İstanbul’daki cemiyetler içinde Hilâl-i Ahmer’in, kapalı teşkilatlarda misyon alan sivil ve askerî memurların fevkalâde hizmetleri olmuştur. Hamdullah Suphi (Tanrıöver) Bey’in, “İstanbul, Ankara ile birlikte hem ağlamış ve hem de gülmüştür” kelamı bir gerçeği söz etmektedir.

Bu bahisle ilgili olarak, Salih Paşa’nın sadareti sırasında ve onun yardımıyla Anadolu’ya geçmiş olan Yusuf Kemal Bey, İstanbul basınına vermiş olduğu beyanatta, İstanbul’un yalnız gözyaşlarıyla değil, daha öbür suretlerle de gayrete iştirak etmiş olduğunu, davanın Anadolu davası değil, ulusal bir dava olduğunu söylemiştir. Damat Ferit Hükümetleri hariç, başka İstanbul Hükümetleri iki taraflı bir siyaset izlemiştir. Görünürde ulusal hareketin karşısında, fakat saklıdan zımniye onun yanında idiler.

Bir büyük milletin yine var olma savaşını verdiği bu muazzam çabada Ankara Hükümeti, son Osmanlı Hükümeti’ne nazaran çok daha dengeli, birlik ve beraberliğin en üst düzeye çıktığı bir siyaset izlemiştir. İstanbul Hükümeti ileri gelenlerinin basına verdiği beyanatlara, ileri sürdükleri görüş ve niyetlere bakıldığında, Ankara’nın istekleri ve Misâk-ı Ulusal ile büyük paralellik taşıdığı anlaşılmaktadır. Misâk-ı Ulusal konusunda Anadolu ve Trakya’nın düşman orduları tarafından boşaltılmadan barış görüşmelerine girişmenin yararsız olacağına inanan Ankara, o yolda yürümeye devam etmiştir. İstanbul ise, Anadolu’nun gerçek gücünü hiçbir vakit tam manasıyla kavrayamadığından, daha temkinli lakin ürkek bir siyaset izlemiştir. Lakin, Ahmed İzzet Paşa’nın evvel Dahiliye, sonra Hariciye Nazırı olarak vazife yaptığı, Tevfik Paşa’nın başkanlığında kurulan son Osmanlı Hükümeti’nin icraatları ve Anadolu Harekatı karşısındaki tavrı, Damat Ferit hükümetlerine nazaran çok farklı bir çizgidedir. Avrupa’yı uzun müddet barış umuduyla oyalayan son Osmanlı Hükümeti’nin göz yummasıyla, İstanbul’da bulunan silahlar ve cephane aralıksız olarak Anadolu’ya nakledilmiştir. Bunun yanı sıra Avrupa’dan her türlü silahın yedek aksamı ve askerî gereksinimlerin getirilmesi için Kuvâ-yı Ulusala tarafından serbestçe pazarlıklar yapılmış, kontratlar imzalanmış, çok sayıda subay Anadolu‘ya geçirilmiştir. Nihayet İstanbul’daki nezaret ve daireler askerî ve siyasî tüm yararlı bilgileri süratle Anadolu’ya iletmeye çalışmışlardır. Bu yardımların İnönü, Sakarya, Dumlupınar ve Başkumandanlık Muharebelerinde çok büyük katkıları olmuştur. Anadolu’nun İstanbul‘daki memurları kapalı olarak faaliyet gösteriyorlarsa da, bu faaliyetlerden Harbiye, Hariciye Nezaretleriyle, Merkez Kumandanlığı ve Polis Müdürlüğü haberdardı. Münasebetiyle son Osmanlı Hükümeti, memleketin feci durumu karşısında, elde bulunan tek savunma gücüne yardım etmeme üzere bir şey yapmamış, ya da onu zayıf düşürecek bir zıtlaşmaya gitmemiştir.

İstanbul çekmiş olduğu bütün zahmet ve acılara karşın, milletçe kazandığı haklı gururunu kendine has hali ve ağırbaşlılığı ile kutlamıştır. Bu bakımdan İstanbul’un, Ulusal Mücadele’de üzerine düşen vicdan misyonunu hakkıyla yerine getirdiği kanaatindeyiz. Halbuki Ulusal Mücadele’ye bütün kalbiyle ve varlığıyla katılmış olan fedakar ve kahraman İstanbul bugüne kadar gereğince anlatılamamıştır. Dileğimiz, çok geç kalınmış olsa da bu çalışmayı başkalarının takip etmesidir.”