Öncelikle kültürel iktidar dediğimiz şey siyasi iktidarla yanlışsız orantılı olmasına karşın çok daha uzun vadede değişim gözlenen, göstergeleri gündelik yaşantının yanında sanat sanayisinde kendini aşikâr eden bir görünüm. Kültürel iktidarın kimde olması gerektiği konusu ideolojik üzere görünse de uzun yıllardır devam eden tartışmanın tabanı ‘yerli’ ve ‘ithal’ kavramları etrafında dönüyor.

Sadece yakın tarihi değil uzak tarihi ile de AK Parti iktidarında barışan bir sistemde kültürel iktidarın değişmesinin kolay olmayacağı aşikar. Ve bu bahisteki tartışmaların bir yanı daima gazetemizde olur. Son olarak Ersin Çelik ve İsmail Kılıçarslan’ın yazılarıyla yeni bir fitili ateşledi. Çelik, umutlu olduğunu tabir ederken Kılıçarslan ise “senin kadar umutlu değilim” dedi. Her ikisinin de argümanları var. Haklı olabilirler. Bizim kanaatimiz ise umudun az olduğu tarafında. Üstelik İsmail Kılıçarslan’dan daha umutsuz olduğumu tabir edebilirim.

Önce iki değerli müellifin ne söylediğine bakalım…

Ersin Çelik, “Dizi ile sinema dalındaki monopolleşme tartışmaları ve camiayı tahkim edenlerin ‘politik yönleri’ ile konuşulması her şeyden evvel bir kırılmadır. Hamasettir. Meydan okumadır. Daha da değerlisi ‘ekosistem’ değişikliğinin ayak sesidir” dedi. İsmail Kılıçarslan ise “Ersin’in ne dediğini ve niye umutlu olduğunu elbette anlıyorum ancak kültürün ‘endüstriyel bir üretim’ olduğunu kabul etmeye yanaşmadığımız sürece bizden bir şey olmayacağına dair inancımda bir değişiklik yok” yorumunda bulundu. Kılıçarslan, “Kabiliyetli ile kabiliyetsizi, yetenekli ile yeteneksizi birbirinden tefrik etmek yerine Barımgiller familyasının lacivertini kurmakla kültürel iktidar olunur mu Ersin? Kültürden kazandığı parayı yurtdışında konuta, kripto piyasasına, lüks otomobile yatırmayı beceri bilen adamlarla yol alınır mı?” diyerek umudunun az olduğunu vurguladı.

Modern vakitte iktidarın hangi ayağını tartışırsak tartışalım kesinlikle ekonomik yeri gözlemlememiz gerektiği malum. Yeni orta sınıf dindarlık üzerine oluşurken de bunun sonuçlarını değerlendirirken de sermayenin yeri ve el değiştirmesi üzere ögeler alındı. Kültürden bahsederken de bu sermayenin, kültür üretimi ve tahminen daha değerlisi tüketiminde nerede durduğuna bakmak gerek.

Kültürden bahsederken ‘tüketim’ kavramını kullanmak nâhoş olsa da gerçeği göz arkası edemeyiz. Siyasi iktidar ne kadar güçlü olursa olsun, kültüre dair üretimin alıcısı bulunmalı. Bir sinemanın seyircisi, kitabın okuru, tiyatronun izleyicisi, müziğin dinleyicisi olmalı. Dikkat ederseniz tanınan kültürle direkt ilintili sanat alanlarından bahsediyoruz. Mimari, heykel, fotoğraf, çağdaş sanat üzere alanlar ‘uçta’ kaldığı için bu direkt aksiyon ve tüketim alanında yer almıyor.

Sanat üretiminin dünyanın hiçbir yerinde devlet ve özel sermaye dayanağı olmadan gelişemediğini, ilerlemenin de bununla ilişkili olarak vuku bulduğunu bilmemiz gerekiyor. Ülkemizde devletin sinemaya takviyesi son 15 yılda artarak devam ediyor. 2024’te sinemaya verilen takviye 300 milyon TL civarında oldu. Umut verici olsa da gerekenin çok uzağında. Avrupa’da ortalama bir sinemanın bütçesinin 1 milyon avro olduğunu düşünürsek görüntü daha da netleşir. Bizim sinemalarımızın ortalama bütçesi 300 bin avroyu güç buluyor. Hollywood’dan bahsetmiyorum. Çünkü ticari sinema çok öteki alan. Lakin Avrupa’da ticari sinemaların 5-10 milyon avro, Hollywood’da ise 50 milyon dolar düzeyinde olmasına rağmen ülkemizde 1-2 milyon avro civarında olmasını bilgi olarak elimizde tutalım.

Devletin takviyesi olması gerekenin çok uzağında. Kültürel iktidardan bahsedeceksek iktidarın takviye tertiplerinin daha verimli olması gerekir. Ayrıyeten devlet dayanaklı sivil hareketlerin de fonları değerli. Ve elbette büsbütün sivil sermayenin kültüre dayanağına bakmak lazım.

Türkiye’nin kültürel üretimdeki en kıymetli iktidar göstergesi özel sermayenin bu alandaki varlığıdır. Çünkü yeni orta sınıfın sinema başta olmak üzere kültür faaliyetlerine takviyesi yok denecek kadar az. Meğer kültürel iktidarın sahibi olduğu argüman edilen ‘taraf’ta her sermaye kümesi bununla kendini var eder. İsim vermekte beis yok. Eczacıbaşı, Sabancı, Doğuş, Borusan ve daha nicelerinin ismini daima şenliklerle duyuyoruz. Meğer yeni orta sınıfın sermaye merkezindeki kümeleri ve isimleri kaçımız buralarda görüyoruz?

Yakın vakitten örnek vereyim. Proje evresinde ödül alan bir genç bayan direktör, sineması için görüştüğü ‘yeni orta sınıf’ sermayenin hiçbirinden dayanak alamadı. Kuvvetle mümkün şenlikte muvaffakiyet kazanınca en çok da takviye vermeyenler övecek. Tıpkı formda öbür bir arkadaş, sinema projesi için randevu talep ettiği kendi kümesinin yöneticisinden 6 aydır randevu alamıyor. Çatkapı görüşebilmesi gereken şahsa bahis sinema olunca da randevu verilmiyor? Yeni orta sınıf sermayenin kültür üretimine olan bu aralığı giderilmedikçe iktidardan kelam edilemez.

Aynı halde bir de izleyici sorunu var. Kültür sanayisinin vakitle oturmasının yolu, iltifata tabi olması gereken eserin muhatabıdır. Sinemada bu izleyicidir. Ve sinema izleyicisi konusunda yeni orta sınıf da sınıfta kalıyor.

Bütün bileşenler bir ortaya gelince kültürel iktidardan kelam etmek mümkün olmuyor. Beğenilmeyen “diğer taraf”ın en değerli özelliği, üretimin sermaye tarafından desteklenmesi ve ortaya çıkan eserin muhatabının olması… Hal bu türlü olunca kültürün merkezi de “orası” oluyor.

Ersin Çelik’in umudunu yaşatmak zorunda olarak, İsmail Kılıçarslan’ın ümitsizliğini paylaşarak, yakın vadede kültürel iktidara dair bir değişimin olmasının mümkün olmadığını söz etmek güç geliyor, evet. Fekat vakıa budur. 20 yılda olmadı. Siyasi iktidar dayanağı artırdı lakin kâfi değil. Yeni sermaye kümeleri büyüdükçe büyüdü lakin takviye noktasında yüzde 1 bile varlık göstermedi. İzleyici değişip çoğalsa da seçici olmak ve üretimi desteklemek noktasında geride kaldı. Sonuç ise hiç bitmeyecek olan kültürel iktidar tartışmasının daima kadük kalmasıdır…