Kıssa ile rüya

Ben merhum Nurettin Topçu’nun “Hareket” dergisi etrafında yetiştim. Bu etraf tarafını Batı’dan çok “bu topraklar”a çevirmişti.

Bu sebeple geleneğe ilgi duydum, eski edebiyat ve sanatımıza baktım. Edebiyat, musiki, mimarî, sınır ve tezhib. Bunların hepsi sanatın sembolik lisanını kullanıyor ve lisanın temeli Kur’an-ı Kerim’e dayanıyordu.

Hikâye kabaca Kuyu-Züleyha-Zindan-Rüya-İktidar-Hesaplaşma üzere modüllerden oluşuyor ve hepsi birleşince ortaya Hz. Yusuf’un macerası çıkıyordu.

Önemine binaen bu kısımları naklediyorum (Rüya kısmı bayağı uzundur):

“Kıssa esasen izi sürülmeye bedel hâl ve durum mânâsınadır. İşte bundan ötürü şehnameler üzere kaleme alınan, lisanlarda dolaşan destan ve kıssalara de kıssa ismi verilir ki, buna Farsçada destan yahut efsane denilir. Fakat bizim lisanımızda destan tabiri şöhreti yaygın olmak bakımından, efsane tabiri inanılmayacak üzere acaipliği bakımından, kıssa da ibretli özelliği bakımından kullanılır. Demek ki, bir haber yahut kıssanın kıssa ismini alabilmesi izlenmeye kıymet ve yazılmaya paha bir özelliği taşımasına bağlıdır. Bunun içindir ki, edebiyatta kıssanın özel bir yeri ve değeri vardır. Bir kıssanın lisanlarda dolaşacak bir destan yahut efsane halini alması, kalıcı bir hoşluğu tabir eden bir olağanüstülükle ilgilidir. Hoşluk ise çok yaygın bir şey olmadığından sahiden de kıssa denilebilecek kıssalar çok ender olur. Kıssaların gerçeği de hayalisi de vardır. Kuşku yok ki, en hoş kıssalar, gerçek olanlardır: Yani, gerçek bir olayın, kalıcı hoşluğa delalet eden bedi’î nüktelerle tasviri ve belagatlı bir formda anlatılmış olanlar ortasındadır. Çünkü gerçek hoşluk, ebediyen hayallerin ötesindedir. Ve ülkü hoşluk, lakin gerçek hoşluğa bir sembol, bir misal olması bakımından kıymet taşır. Bir saf hoşluğun en kusursuz bir macerası olan ve ebedî hoşluğun gerçek yüzünü görmüş bir gözün, süreksiz hoşluğun cilvelerine nasıl bir küçümseme ile baktığını anlatan Yusuf Kıssası, gayb âleminden müteşabih bir sembol ile tecelliye başlayıp, git gide gelişerek meâlini bulmuş bir hakikatin belagatlı bir anlatımı ve birebir vakitte Muhammedî hoşluğun ezelî bir simgesi ve nişanıdır.”

“Görülüyor ki, burada hayal ile ahlam birbirinin tersi olarak kullanılmış, ilim ve hikmet ehlinin tahlilinden aciz kaldığı ve çözemedikleri için de birçoklarının inkâra kalkıştığı hayal olayında temel olan çok kıymetli bir nokta aydınlığa kavuşturulmuştur. Yani, hayalden bahsedilirken şu iki sözün hakikatte farklı olduğu unutulmamalıdır: Hayal ve hulüm. Bunlar birbirlerine benzerliği münasebetiyle birbirine karıştırılır ise de Kur’ân ihtar edip uyarıyor ki, düş denilen şey, ahlamdan oburdur. Hayal tek başına enfüsî bir hadise değildir. Onun altında girilip, deşilecek ve özüne vakıf olunabilecek gerçek ve kapalı bir mânâ yatmaktadır. Hulüm ise gerçekte hiç manası olmayan boş bir vehim ve hayalden ibarettir ki, haddi zatında bir dış etki ile meydana gelmiş olsa bile afakî bir hakikat tabir etmez. Bundan ötürü da tabiri ve tevili olmayan bir ihtilam olayı üzere, sadece nefsani bir hadise yahut şeytani bir hayal olmaktan ileri gitmez. İşte bu türlü değişik ahlamın birbirine karışmasına da adğası ahlam ismi verilir. Demek ki, hakikat lisanında düş, sadık olanların ismidir. Palavra olanlarına da ahlam denilmelidir. Bunların her ikisi de uyku halinde enfüste temessül eden hayali birtakım hal ve suretler olarak görüldüklerinden ötürü, dışyüzünden bakıldığında düş, bir hulüm, hulüm de bir hayal üzere sanılabilir. Bundan ötürü da avam ortasında her ikisine düş denilir. Halbuki gerçekte bunlar birbirinden farklı şeylerdir. Hayal, görmek manasına gelen “rüyet” kökünden alınmış olduğu için bunda hayalin ötesinde bir hakikat görülmüş olur ki, duşun asıl bağlantısı de o hakikat iledir. Görülen hayal, o hakikatin, insanın iç dünyasında temessül etmesidir. İşte bundan dolayıdır ki, hayalin haddi zatında bir manası ve tabiri vardır. Hayal tabiri yahut tevili demek de o görülen hayalden bir ipucu bularak onun gerisindeki hakikate geçebilmek demektir ki, bunda en değerli olan nokta, o hayalî manzaranın enfüsî olan özelliği ile afakî olan özelliğini ayırabilmektir. İşte bu mana lügatte geçirmek mânâsına gelen tabir fiilinden çok “ubur” yahut “ibare” mastarıyla söz olunur ki, bir yerden bir yere geçmek demektir. Yani “rüya tabiri” çok kullanılan bir tabir olmakla birlikte “ubûrü’r-rüya” yahut “ibaretü’r-rüya” denilmesi Arapçada daha fasihtir. Bununla bir arada Türkçede “tabir” tabiri yayılmış ve tutunmuştur.”

(Hak Dini Kur’an Lisanı, Sadeleştirilmiş metin, Doç. Dr. İsmail Karaçam, Yard. Doç. Dr. Emin Işık, Dr. Nurseddin Bolelli, Abdullah Yücel).