Kaygılılar ve kaygısızlar
Hatırlayan bilecektir ; merhum Çetin Altan 1980’lerden başlayarak sık sık Türklerin en önemli tarihî zaafının
mesleksizlik
olduğunu söyler ve yazardı. Ona nazaran Türkler asırlardır
devletten ve hazineden geçinmeye
alışmış bir milletti.Zaman içinde birtakım çağdaş meslekleri Batı’da ithâl etmişsek de, bu meslek erbaplarının zihinleri devletçi bir ethosa takıl kalmıştı. Hâl bu türlü olunca bizde
özgül ve özerk meslek etikleri
gelişmemişti. Muharrire nazaran Türkiye’de
önemli olmak kıymetli olmayı
baskılamaktaydı. Bu da direkt yahut dolaylı olarak maddî ve gayrı maddî tekmil çağrışımlarıyla paha üretimini zedeliyordu.
Çetin Altan elhak çok zekî bir insandı. Zekâsıyla tespit ettiği konuları ayrıyeten zekîce söz ediyor ve o günlerde okur müellif etraflarda soğuk duş etkisi bırakıyordu. Yazdıkları ve söyledikleri 1980 ve 1990’ların vakit rûhu ile de tutarlıydı. Zira bahsi geçen bu on yıllar dünyâda da,
verimsizlikle tebârüz eden devletçiliğin ve kamuculuğun gözden düştüğü ve neoliberal piyasacılığın bir alternatif olarak yükseldiği
yıllardı.
Bakıldığında haksız da sayılmazdı. Orta sınıf kültür târihleri düşünüldüğünde görülenler tam da buna işâret eder. Her şey kız evlât sâhibi ortalama âilelerin çocuklarını bir devlet memûruna vermek dileğinden temellenmiş olsa gerekir. Ebeveynler bu sûretle çocuklarının istikbâllerini emniyet altına almak isterlerdi. Alt orta sınıflardaki sınır üzerinde kızlar için diplomalı ebelik pek değerli bir meslekti.Çocukluğumda çok sayıda
hasta bakıcı-ebe , polis-ebe , odacı-ebe , kâtip-ebe, astsubay-ebe
evliliklerini hatırlarım. Ortalamanın biraz üzerine çıkıldığında kızların hissesine düşen en yüksek çıta , onları meskenlerinin işbilir, maharetli bayanı olmaya hazırlayan
enstitü mezunu
olmaktan öteye gitmezdi. Daha üst düzeylere varıldığında ise kızlar için en beğenilen meslek
öğretmenlikti
. En üst düzeyde ise
doktorluk, hukukçuluk
üzere meslekler vardı ki bunlara ulaşan kızların sayısı son derecede azdı. Daha çok erkekler kendilerine meslek kazandıracak tahsilleri yaparlar; en kaymak tabakadakiler meslektaşları ile evlenir, başkaları ise kendilerine enstitü mezunu, hemşire ve öğretmen hanımlar seçerlerdi.
Evet, meslekleşmedeki dikey mobilizasyon daha çok erkekler içindi.
Hekimlik-mühendislik , mülkiyelilik , hukukçuluk
ve olağan ki
kurmay askerlik
meslekler dünyâsının en değişmez ve beğenilen sütunlarıydı. Ancak
meslekleşmenin ana sâiki kamusal mefkureler yahut en azından işlevleri icrâ etmek
tii. Bu açıdan solcular ile sağcılar ortasında, terminolojik farklar dışında bir fark yoktu.
1980’lerde her şey süratle değişti. Bildik mesleklere rakip nevzuhûr meslekler türedi ve çağdaş dünyânın bildik meslekleri aşınmaya başladı. Bunu çok net olarak mühendislik mesleğinde görebiliriz. Mesela artık jeolog, inşaat yahut orman mühendisi olmanın hiçbir esprisi kalmamıştı.
Devleti değil, piyasayı , oradaki fırsatları kollayan ve kovalayan işletmecilik
(business administration) ile eşleşen yırtıcı yeni bir mühendislik türemişti. Garantili lâkin rutin işlerin yapıldığı
devlet dâirelerine kapağı atmaktansa
, ne kadar inançsız de olsa içinde
zenginleşme fırsatlarının yattığı piyasaya atılmak
daha beğenilen hâle gelmeye başlamıştı. Meslek tahsili , o mevzuda bilgi biriktirmek ve derinleşmek için değildi artık.
Diplomalar daha çok bir kartvizit görevi görüyordu.
Hattâ , piyasada tahsil almamış, diploması olmamakla bir arada başarıyı yakalamış çok sayıda
alaylı
vardı. Evet Çetin Altan kısmen haklıydı. Devletle çalışmak, kamusal ağda takılı kalmak mesleklerin özerkliğini zedeliyor, meslek etikleri gelişmiyordu . Lakin onu bozan ve yerini alan dinamikler ortada etik nâmına bir şey bırakmıyordu.
Hummalı bir
kariyerizm
ortalığı kasıp kavuruyordu. Evet artık meslekleşmenin karşılığı olarak profesyonelleşme sözü tedavülden kalktı. Bunun yerini meslek ve kariyerizm sözleri aldı. Birincisinden farkı , hiçbir evresinde
garantinin olmadığı, dinamiğinin dert olduğu , zekâ ve fırsatçılığın yönettiği
bir dünyaydı bu. Korku, ya kaybedersem, ya geçilirsem telaşıydı. Verimsizlik mazeretine sığınılarak kamusal ağların paramparça edildiği düpedüz toplumsal darwinist bir sürece itiliyorduk. Kaybedenler için yapılacak bir şey yoktu. Onlar becerememişler ve düşmeyi, kaybetmeyi hak etmişlerdi. Güya
Atları da Vururlar
filmini seyrediyorduk. Eğitim ve öğretim hayâtı da bundan nasibini aldı.
Kariyerizm ve rekâbetçilik eğitim ve öğretim kurumlarında vaftiz edildi.
Emniyetsiz bir gelecekle terbiye edilen X ve özellikle Y kuşakları bu kültürel dalgalarda boğuştu durdu.
Bütün bunlar kamucu deneyimlere yüklenen verimsizliği aşmak adınaydı. O denli ya, rutinleşmiş ve bürokratikleşmiş tertiplerde verimlilikler düşüyordu. Ancak buna alternatif olarak yerleştirilen yeni sistemde (?) bir verimlilik artışı sağlanabildi mi? Sayılar hiç de bunu söylemiyor.
Kaygı bozukluğunun yönettiği bu yeni yapıda verimlilik bir düş olmanın hâricine çıkmadı.
Ne yaygın emniyet hissine dayalı ne de tasa bozukluğunun karar sürdüğü dünyâda verimlilik sağlanamayacağını yaşadığımız deneyimler üzerinden artık anlaşıldı. Verimliliği arttıracak tek ögenin telaş değil, düpedüz
korku
olduğunu târih öğretiyor. Verimliliğin patladığı Belle Epoque(1870-1914 ) bölümü tıpkı vakitte derin bir endişe ve vahşet çağıydı. Bilim, fen ve sanatlar üzerinden anlatılan ve güzellenen bu vaktin başka yüzünde vahşet ve endişe kol geziyordu. I. ve II.umûmî Harp bu vahşetin yüzeye vurması ve tepe yapmasıydı Pasifik ve Çin “mûcizeleri” aslında yaygın toplumsal kaygının ve bunun üzerine kurulan sıkı disiplinlerin Doğu’daki yansımasıdır.
Sonra ne mi oldu? Gördüğüm ve bildiğim kadarıyla Z kuşağını, ebeveynleri üzere tasa yönetmiyor. Şaşırmayalım;
kaygının alabildiğine aşırılaşıp taşınamadığı yerde diyalektik işler ; her şey zıddına ınkılap eder. Ağır korku yerini kaygısızlığa bırakır
. 68’liler ve 78’liler zihinlerinde
mâziyi büküyor, bugünü horlayıp geleceği insafsızca büyütüyorlardı
. X ve Y kuşakları ise geçmişi kaybetti. Onlar için bugün, koreografisi gelecek korkusuyla yapılan içiboş bir performanslar geçiti idi. Öğrenci kulüp faaliyetleri , meslek günleri onlar için tahsil hayatlarının iz bırakan hatıralarıydı. Onları gelecek korkusu , rekâbet dürtüleri yönetiyordu. Üniversite şenlikleri, tahsil hayatlarında bu korkuların dışına çıkabildikleri yegâne deneyimdi.
Z kuşağı ise geçmişle bir arada geleceği de kaybetti.
Onlar için dünyâ,
şimdiki vakitte var olan ergonomik, içinde sayısız dijital oyuncağın yüzdüğü bir oyun bahçesinden
ibâret.
Dün beni arayan bir vakıf üniversitesinin mütevelli başkanı kariyer günlerine öğrencilerin artık hiç gelmediklerinden yakındı. Bana da bu yazıyı yazmak düştü…
