Öncelikle 21 Ocak Salı günü Kartalkaya’daki otel yangınında hayatını kaybeden kardeşlerimize Allah’tan rahmet, geride kalan kederli ailelerine sabr-ı cemil niyaz ediyorum. İnşallah bir daha böylesine akıl almaz lakaytlıklardan dolayı benzeri elim hadiseler yaşanmaz.

Geçen haftaki yazıda rastgele bir periyotta insani fikrin temelinde bulunan asli prensiplerin işlevsizleşmesinin yol açtığı iki büyük krizden birinin inanç ve bilgi ortasındaki bağın zayıflaması olduğunu söylemiştim. Bağın zayıflaması derken, asli unsurlarla irtibatın yalnızca yahut çoğunlukla bir inanç sorunu olarak kavranmasını kastediyorum. Evvel bunun nasıl bir kriz olduğunu açıklayalım.

İslam’ın bildirimiyle birlikte Hz. Peygamber (s) etrafında bir Müslümanlar cemaati oluşmuş ve bu cemaat kısa vakitte bilinen dünyanın değerli bir kısmında siyasi ve kültürel hâkimiyet kurarak büyük bir uygar hayat inşa etmiştir. Her büyük temeddün hareketinin dayandığı inançlar ve bu inançların uygulaması olan veyahut uygulaması olduğu düşünülen ömür biçimleri vardır. İslam’da da bir inançlar manzumesi ve bu inançların gereği olarak ortaya çıkmış uygulamalar mevcuttur. Bu inançlar ve uygulamalar gücünü fiilen İslam’ın bildiricisi olan Hz. Peygamber’den (s) alır. Yani tevhid, ahiret ve nübüvvet üzere Müslümanların temel akideleri ve bunların gereği olan bütün davranış kalıpları, doğruluk ve isabetini Hz. Peygamber’in hakikat idraki ile bu idrakin uygulaması olan sünnetinde bulur. Hayata ve varlığa bakışımızı şekillendiren ve derinden etkileyen “Allah vardır”, “peygamberlik haktır” ve “ölüm sonrası hayat vardır” cümlelerinin manasını bilen ve bu bilgiyi bütün insanlara örnek olacak halde ömür stili haline getiren Hz. Peygamber’dir. Hasebiyle bu inançlar doğruluğunu, vahiy ve vahyin müştemilatında düşünebileceğimiz nebevi deneyimde bulduğu üzere uygulamalar da isabetini tekrar nebevî deneyimde bulurlar. Bu sebeple Hz. Peygamber’in vefatından sonra Müslümanların karşılığını aradığı temel soru, onun sahip olduğu hakikat bilgisi ve bu bilgiye uygun yaşantının nasıl sürdürüleceği olmuştur.

Erken periyotta ortaya çıkan fıkıh, hadis, kelam ve tasavvuf üzere şer’î ilimler bu soruya farklı açılardan verilen karşılıklardır. Hicrî üçüncü asrın başında şer’î ilimler bütününe felsefî ilimler külliyatı da eklendi ve Müslüman filozoflar bu felsefi ilimleri, İslam periyodunun kelam konusu büyük sorusuna verilen yanıtların bir modülüne dönüştürdüler. Bütün bu ilimler külliyatı topluca düşünüldüğünde Müslümanlığın sürekliliğinin temelinde iki yoldan sağlanabileceği kanaatinin oluştuğu görülür. Birincisi, Kurân ve Sünnetin ihtiva ettiği manaların lisanın ve mantığın imkânları kullanılarak insani tefekkür yoluyla kavranacağıdır. İkincisi ise kelam konusu manaları kavramanın lakin Hz. Peygamber’in deneyiminin her kuşakta yine tevarüs edilerek mümkün olacağıdır. Bunlardan birincisi, kelamcı ve fakihlerin yolu iken ikincisi sûfîlerin yolu olmakla birlikte hem yorum hem de uygulamada kesişen tarafları da vardır. Süreç içinde filozoflar cemaati de derin farklılıklar barındırmakla birlikte bu iki yoldan birine denk düşen bir hal geliştirmişlerdir.

Her iki yolda da asıl emel, hakikat bilgisine tekabül eden inançlar ile bunların uygulamalarına dair idrakimizin tahkik edilmesidir. Tahkik burada taklidin zıddıdır. Evet, biz pek çok bilgimizi içinde doğup büyüdüğümüz toplumda işitme yoluyla öğreniriz. Lakin öğrendiklerimizi deneyim ve tefekkür edebildiğimiz ve kendi deneyim ve tefekkürümüzle tekrar inşa ettiğimiz ölçüde onları sürdürülebilir hale getiririz. Hayatımıza taraf veren büyük inançlar ve onların gereği olarak davranışlarımız da böyledir. Bunlar yalnızca bize lisan yoluyla ulaşan ve bir biçimde inanıp uygulayacağımız inanç ve davranışlar kümesinden ibaret değildir. Çünkü yalnızca inanca indirgenmiş kabuller, muhakkak vakit diliminde tesirli olsalar bile kalıcı olamazlar. Bu sebeple klasik periyotta Müslümanlar inanç ve davranışlar kümesini bilginin bütün alanlarıyla uyumlu hale getirme uğraşına girdiler ve bunu başardılar.

Batı bilimi ve hayat biçimiyle müsabaka deneyimini derinden yaşamaya başladığımız on dokuzuncu yüzyıla kadar devam eden bu ahenk, Batılılaşma deneyimiyle birlikte gitgide derinlere sirayet edecek formda bozulmaya başladı. Hatta bozulma sürecinin hâlâ doyuma ulaşmadığı söylenebilir. Hasebiyle Müslüman dünyanın Batı’dan transfer ederek örgün ve yaygın eğitim kurumlarında talim ettiği çağdaş bilimsel bilgiler kümesi, İslam’ın klasik periyodunda yerleşik kabul ve geleneklere dönüşüp farklı şartlarda yenilenme kabiliyeti kazanan inanç ve uygulamaları kendi alanına çekilmeye zorladı. Kriz de tam olarak bu kopuş ve çekilmede yuvalanmaktadır. Bu kopuş ve çekilmeyi bir cins mahrumluk olarak kıymetlendirebiliriz. İçtimai hayat kelam konusu olduğunda kelam konusu mahrumluk birebir vakitte yoksulluk, yolsuzluk, istikrarsızlık üzere bir dizi olumsuz durum olarak da karşımıza çıkmaktadır. Lakin sorunun tam olarak anlaşılması için kopuş ve çekilmenin belirli başlı alanlarının biraz daha açılması gerekmektedir.