“Tarihi çok eskilere dayanan Horasan, günümüzde büyük çoğunluğu İran olmak üzere, Afganistan ve Türkmenistan sonları içerisinde yer alan geniş bir coğrafyayı söz eder. Eski Farsçada ‘hür’ (güneş) ve ‘âsân’ (doğan, gelen) sözlerinin birleşmesinden oluşan Horasan ismi, güneşin doğduğu yer, güneş ülkesi, doğu bölgesi’ manalarına gelmektedir. Horasan bölgesi doğudan Huttel, Gûr ve kısmen Sicistân, güneyden Deştilût ve Kirmân ile Rey ortasında yer alan Fars eyaleti toprakları, batıda Deştikevîr’in batı kısmı, Taberistân ve Cürcân, kuzeyden de Türkmenistan, Hârizm ve Mâverâünnehir tarafından çevrilen bir bölge’ olarak tanım edilmiş olsa da tam hudutlarını belirlemek mümkün görünmemektedir. Bununla birlikte çabucak hemen bütün İslâm coğrafyacıları bölgeyi dört kısma ayırmayı uygun bulmuşlardır. Bölge, ümmehât denilen bu taksime nazaran Belh, Herat, Nişâbûr ve Merv olarak dörde ayrılmıştır. Horasan’ın sonları her geçen yüzyıla ve coğrafyacıya nazaran değişiklikler göstermiş, hatta bölgeyi oluşturan kentlerin isimlerinde bile farklılıklar görülmüştür (…) Nişâbur’a bağlı esas kentler şunlardır: Nesâ, Beyhak, Tûs, Cüveyn, Kuhistân, İsferâyîn, Bâharz, Câcerm, Habûşân, Hâf, Hüsrevcird, Sebzevâr.” (Cihan Piyadeoğlu, Güneş Ülkesi Horasan – Büyük Selçuklular Dönemi)

Ebü’l-Fidâ, Mesûdî, İsfahânî ve öbür tarihçilere nazaran de Horasan alanı Rey’den, ya da Hulvan dağından güneşin doğduğu yere kadardır. Bunlara nazaran Horasan batıda Cibâl-Horasan ortasındaki çöl, Cürcân, güneyden Fars-Kûmis-Horasan ortasındaki çöl, doğudan Sicistan, Hindistan, kuzeyden Maveraünnehir ile Türkistan tarafından kuşatılmıştır ve Tûs ile Nişâbur – Nesâ ortası 2 konaktır.

Burada Tûs’un (Meşhed’in) öne çıkarılması İbn Rüsteh (el-A’lâku’n-Nefîse), Gelibolulu Mustafa Âlî (Künhü’l-Ahbâr) ile K. D. Nosilov’un (Merv Seyahatnâmesi) verdikleri şu ortak bilgi nedeniyledir:

“Ali er-Rızâ’nın buraya defnedilmesinden evvel civardaki Nişâbur, Herat ve Belh üzere büyük kentlerin gölgesinde kalan ve küçük bir kasaba manzarası veren Tûs ile Şiî imamların rastgele bir irtibatına rastlamamaktayız. Lakin 203/817’den sonra Ali soyuna mensup birçok kişinin buraya göç ettiğini, kabrin etrafında ilim meclisleri kurarak ders okuttuklarını bilmekteyiz. Bu durum tarihi süreçte kentin türbe etrafında Şiî bir kimlik kazanmasına yol açmıştır.” kaydını düşen Habib Demir, türbenin “sadece Şiiler açısından değil periyodun ünlü Sünnî uleması tarafından da önemli” görüldüğünü belirtmiştir.

Habib Demir’in sonraki dönemlere dair tespitleri de şöyledir:

“Büveyhîler periyodunda kabrin etrafına içinde konutlar ile bir pazarın kurulduğu kale yapılmış, akabinde Amiduddevle Fâik tarafından kabrin yanına ‘bütün Horasan’da eşine az rastlanır hoşlukta bir cami’ yapılarak etrafı ziyarete elverişli hale getirilmiştir. Bu devirde türbe etrafında az da olsa Şiî faaliyetlerin başladığına şahit olmaktayız. Şia’nın kıymetli simalarından Pir Sadûk, 367/977 ve 368/978 yıllarında Horasan’ı kapsayan ziyaretleri esnasında ‘Meşhed-i Rızâ’ olarak bilinen bu kabri ziyaret etmiş, Gadir Bayramı aktifliklerine katılmış, kabrin etrafında kurulan ders halkalarında Hz. Ali’nin faziletleri, Gadir günü, Ali er-Rızâ’nın faziletleri üzere hususları kapsayan hadisleri âlimlerle müzakere edip imla yoluyla yazdırmıştır. (…) 4/10. asrın sonlarında kente hâkim olan Sebüktegin, kasabayı ve türbeyi yağmalamış akabinde oğlu Gazneli Mahmud periyodunda türbe tamir edilmiştir. (Horasan’a Şiilik – İran’da Şiîliğin Tarihî Kökleri, OTTO, Ankara 2017)

Bu bilgilerin Horasan er-en-leriyle alakasına gelince:

Yukarıdaki “manevi güç” teriminden hareketle söyleyecek olursak, Horasan tesiriyle Türkistan’da ya da Türkistan tesiriyle Horasan’da oluşan tarikatların silsileleri daima Hz. Ali’ye isnat edilmiş, Necdet Tosun’un belirttiği üzere yalnızca “Hâcegân tarikatı ve Nakşibendiyye” bunun dışında kalmıştır.

Nedenlerini nasipse sonraki yazımızda ele alalım inşallah.