Tabii platformunda yayınlanan ve kısa müddette büyük bir ilgi gören Gassal dizisi izleyenlere çağdaş insanın vefat gerçeğiyle sıkıntılı alakasından kaynaklanan zaaflarını tekrar hatırlattı. İnsan, bu zaaflarının bir sonucu olarak mevte işaret eden her şeyden kaçarken gassallik üzere hayatî bir mesleğin de bu çarpık toplumsallıkta gözlerden uzaklaştırılmış olduğu birçoklarımızca fark edildi. Tıpkı kadim vakitlerde kentlerin göbeğinde ömürle iç içe olan mezarlıkların çağdaş kent planlamasında kentlerin çeperlerine itilmesi üzere.

Fakat bugünlerde yaşadıklarımız Cumhuriyet tarihinde gassalliğin kıymetinin birinci fark edilişi değil. Tek partili yılların sonlarında gassal muhtaçlığı acil bir sorun olarak milletvekillerinin gündemine geldiğinde bu tartışma resmi din eğitiminin önündeki mahzurları kaldıran gelişmeleri başlatmıştı. Yani din eğitiminin ikincil gayelerinden ama topluma yansıyan tarafıyla en görünür karşılıklarından olan cenaze hizmetleri muhtaçlığı, 1924’ten beri engellenen bir alanın tekrar canlanmasına vesile olmuştu. Yani “ölü”den “diri” çıkmıştı.

3 Mart 1924 tarihi Cumhuriyet ideolojisinin dini alana müdahalesinde değerli bir dönüm noktasıdır. Bu tarihte Hilafet ile Şer’iye ve Evkaf Vekâleti kaldırılmış, Başbakanlığa bağlı olarak Diyanet İşleri Riyaseti kurulmuş ve Medreseler Maarif Vekâleti’ne devredilerek kapatılmıştı. Temelinde Tevhid-i Tedrisat Kanunu’nda öngörüldüğü üzere din eğitimi için medreseler yerine orta derecede İmam-Hatip okulları yüksek derecede de Darülfünun’da bir İlahiyat Fakültesi açıldı. Yani Cumhuriyet ideolojisiyle uyumlu tek tip din yorumuna sıkı sıkıya bağlı olsa da din eğitiminin devamı vadedilmekteydi. Ancak bu vaat de yerine getirilmedi. Bu kurumlara gereken kıymet verilmedi ve birinci evvel İmam-Hatip okulları daha sonra da İlahiyat Fakültesi kapatıldı.

1924-25 Eğitim Öğretim Yılı’nda ülke genelinde 26 İmam-Hatip okulunda 302 öğretmen ve 1442 öğrenci mevcuttu. Kapatılan medreselerin talebelerinden tercih edenler bu okullarda eğitim görmekteydi. Yalnızca iki yıl sonra, 1926-27 döneminde büyük bir azalmayla okul sayısı 2’ye takımlı öğretmen sayısı 41’e öğrenci sayısı ise 278’e düştü. Yıllar geçtikçe istihdam imkânı kalmayan okullara öğrenci iştiraki da azaldı ve 1930-31 eğitim öğretim yılında bu okullar tamamen kapatıldı. İlahiyat Fakültesi ise 1933 üniversite reformuyla Darülfünun’un kapatılıp İstanbul Üniversitesi’nin kurulmasıyla birlikte kapanmış oluyordu.

Osmanlı’nın kendinden evvelki İslam ilim geleneğinden tevarüs ederek geliştirdiği ve İmparatorluğun en mühim eğitim kurumu olarak yıllarca âlim ve bürokrat yetiştiren medreselerin 1924’te lağvedilmesi ve 1930’da İmam-Hatip okullarının 1933’te de Darülfünun İlahiyat Fakültesi’nin kapatılmasıyla devlet bünyesinde birinci kez din eğitimi veren kurum kalmıyordu. Din eğitimi için bir fetret periyodu olarak tanımlanabilecek bu süreçte İslam ilim geleneğinin devamlılığı eski hocaların fedakârlıklarına ve onların müsaadeden gitme çabası gösteren yeni jenerasyon öğrencilerin gayretlerine dayanmaktaydı.

Bu periyotta kurumsal bir yapıdan mahrum bir formda sürdürülen din eğitiminde, faaliyetlerin devlet nezdinde hukuksuz oluşu nedeniyle daima bir baskı ve huzursuzluk hissedilmekteydi. Periyodun canlı şahitleri elifba üzere kolay bir dini tedrisin bile sık sık “jandarma dipçiği” ile bölündüğünü aktarıyor. Ayrıyeten, yer, kitap üzere temel gereksinimler başta olmak üzere ekipman eksiklikleri ve maddi imkansızlıklar da kıymetli problemler ortasında yer almaktaydı. Tüm bu zorlukların birikimiyle oluşan toplumsal muhayyile İmam-Hatiplerin açılır açılmaz ağır bir ilgiye mazhar olmasının temel nedeni olmuştur.

II. Dünya Savaşı sonrası atmosfer ve çok partili siyasi hayata geçiş uzun müddettir yürütülen laiklik siyasetlerinin gözden geçirilmesini beraberinde getirdi. Halkın büyük talebinin yanında cenaze işleri üzere din hizmetlerini yürütecek olan işçi eksikliği hususun muhatapları tarafından görülmekteydi. CHP’nin 1947 yılında gerçekleşen yedinci kurultayında din eğitimi sıkıntısı laikliğin uygulaması bağlamında uzunca tartışılmış, çeşitli tahlil teklifleri sunulmuştur. Bu kurultayda CHP Seyhan Milletvekili Sinan Tekelioğlu’nun ağzından dökülenler din eğitimi yoksunluğundan kaynaklanan durumun vahametini gösterirken tek partili yıllarda Diyanet İşleri başkanlığına dayatılan makûs şartların da itirafı niteliğindedir:

“İslâm dinine mensup olan cemaatin başına “Diyanet İşleri Reisi” diye birisini oturtmuşuz. Lakin, hiçbir iş yapmayarak, kolları bağlı olarak bırakmışız, uzunluğuna tespih çekmesine müsaade etmişiz. Halbuki Hristiyan ve Musevi Türk cemaatleri kendileri için mektepler açmışlar, orada papazlar yetiştirmişler, hahamlar yetiştirmişler, meyyit gömücüleri yetiştirmişlerdir, Ama bu memleketin onda sekiz nüfusunu teşkil eden Türklerin, bir milletvekili sıfatıyla köylülerden aldığım ilham ile, onlardan işittiğim ibare ile söyleyeyim ki, köylülerin ölülerini gömecek adamları yoktur.”

Aynı kurultayda İstanbul Mebusu Hamdullah Suphi Tanrıöver’in tabirleri ise şu formdaydı:

“Aziz arkadaşlar; saygıdeğer arkadaşlarımızdan kimileri köylerin imama muhtaçlığı olduğunu söyledi. Arkadaşlar en yakın misalini arz edeyim; bu Büyük Millet Meclisi’nde de mevzuubahis oldu, bir münakaşadan sonra dışarıya çıktığım vakit altı tane Meclis hademesi yanıma geldi, gözleri yaşlı olarak şunları söyledi: ‘Vallahi, billâhi, altı köyümüzde bir tek imam kaldı. Ölülere nöbet bekletiyoruz. Ondan kalkıp bu köye geliyor ve uzunluğuna köy değiştiriyor. Şayet, bize imam ve hatip vermezseniz ölülerimizi köpek leşi üzere toprağa gömeceğiz.”

Bu tartışmaların bir uzantısı olarak 1948’in Ocak ayında de birtakım milletvekillerinin teklifiyle vaiz, müftü ve yüksek din adamları yetiştirmek üzere Ankara’da İslam İlahiyat Fakültesi kurulması teklif edilmişti. Teklifin dikkate alınmasıyla meclise yasa tasarısı sunulmuş ve tasarı kabul edilerek Haziran 1949’da yürürlüğe girmiştir. Birebir yıl dini hizmetlerin yerine getirilmesi sıkıntısına kısa vadeli bir tahlil olarak da öncelikle İstanbul ve Ankara’da 11 aylık hızlandırılmış İmam-Hatip kursları da açılmıştır.

1951 yılına gelindiğinde halkın talebi ve merhum Celaleddin Ökten, Tevfik İleri üzere kıymetli şahsiyetlerin gayretleriyle ortaokul düzeyinde İstanbul, Ankara, Adana, Konya, Kayseri, Maraş ve Isparta olmak üzere yedi vilayette İmam-Hatip okulları kurulmuştu. Birinci mezunların lise çağına geldiği 1953-54 Eğitim Öğretim Yılı’nda İmam-Hatip okullarının üç yıllık lise kısmı da açıldı. Birinci mezunlarını 1957-58 Eğitim Öğretim Yılı’nda veren İmam-Hatip liselerinden mezun olan öğrencilerin Ankara İlahiyat dâhil hiçbir yükseköğretim kurumuna kabul edilmemesinden ötürü bu bireylerin eğitimlerine devam edebileceği yükseköğretim kurumuna muhtaçlık duyuldu.

Yüksek İslam Enstitüleri’nin kuruluş münasebeti olarak “orta ve muadili okullara ehliyetli din dersi öğretmeni yetiştirmek ve memleketin muhtaç olduğu müspet ve hayati bilgilerle mücehhez din alımları yetişmesine taban hazırlamak” tabiri zikredilmiştir. Resmi prosedürün tamamlanmasıyla Ulusal Eğitim’e bağlı olarak kurulan birinci Yüksek İslam Enstitüsü 1959-1960 eğitim öğretim yılında İstanbul’da İmam-Hatip Okulu binasında faaliyete başlamıştır. İstanbul’un akabinde Konya (1962), Kayseri (1965), İzmir (1966), Erzurum (1969), Bursa (1975), Samsun (1976) ve Yozgat’ta (1980) da İmam Hatip mezunlarını kabul eden Yüksek İslam Enstitüleri açılmıştır.

Cumhuriyet devri boyunca din eğitimi ve hizmetleri ideolojik çatışmaların gölgesinde şekillendi. Özellikle tek parti periyodunda resmi din eğitimi yokluğunda ortaya çıkan boşluk, halkın temel dini muhtaçlıklarının karşılanmasında önemli problemlere yol açtı ve bu eksiklik vakitle güçlü bir talebe dönüştü. Gassal muhtaçlığı üzere somut bir sorun üzerinden başlayan tartışmalar İkinci Dünya Savaşı sonrasının global ve lokal kaideleriyle birleşince toplumun din eğitimi ve hizmetlerine olan talebi daha görünür hale geldi ve bu alanda adım atılması kaçınılmaz oldu.

1948’den itibaren İmam-Hatip kursları ile Ankara İlahiyat Fakültesi’nin kuruluşu ve akabinde İmam-Hatip okulları ile Yüksek İslam Enstitüleri’nin açılması yalnızca dini hizmetlerin yerine getirilmesine değil, tıpkı vakitte toplumsal hafızada ve din-devlet bağlarında yeni bir periyodun başlamasına da vesile olmuştur. Sonuç olarak, tarihi süreç, din eğitimi üzere esaslı bir alanın baskı ve ihmal altında bile toplumun derin talep ve muhtaçlıkları doğrultusunda tekrar şekillenebildiğini gösteriyor.