Duygular tercüme edilebilir mi? Ya da öznenin duygusu tarihin hatırlatıcısı olabilir mi?

Başkasının hayatı bize ne anlatır? Ya da öbür bir kültürde diğer bir lisanın içinde sunulan görsel metin hepimiz için birebir derecede okunaklı mıdır? Metni görür, lisanını çözer, hissini yerleştirir, yerleştirdiğimiz duyguyu tecrübe hanemize çarçabuk dahil eder miyiz?

Bu soruların karşılığını önemsiyorum. Zira internet ile birlikte elinde akıllı telefonu, masasında bilgisayarı ve sınırsız internet paketi olan faniler olarak –sakın yanlış anlaşılmasın dizi sinemadaki fanilerden bahsetmiyorum- her birimiz bir hafta içinde onlarca (belki de yüzlerce) imgeye muhatap oluyor, maruz kalıyor ya da bile isteye şevk ile tercih ettiğimiz görsel metinlerin peşinden sürükleniyoruz. Sürüklenmek fiilini özellikle tercih ettiğimi söylemem gerekiyor.

Her birimiz ferdî tarihimizde kontrolsüz ve eşiksiz görsel metinlere maruz kalışımızın dönüm noktası olarak farklı vakit aralıkları verebiliriz. Benim için bu tarih Mart 2020 ile başlıyor. COVID 19 Pandemisi ile birlikte Avrupa ve Amerika’da beşerler meskenlerine kapatılmış iken konutumuzun penceresinden baktığımızda şahit olduğumuz ıssızlığın verdiği endişeyi diğer bir pencereden, yani ekranlardan gelen imgeler ve haberler ile gidermeye çalıştık. COVID 19 Pandemisi benim açımdan dijital ihtilalin yüzde 60’ının tamamlandığı bir periyoda eşlik ediyor. Daha doğrusu dijital ihtilalin eşiğinin ve direncinin bütün dünya ahalisinin meskenlere kapatılması ile gerçekleştirildiğini düşünüyorum. Neden yüzde 60 üzere bir sayı verdiğime gelince… Dijital ihtilalde yolun yarısının geçildiğini sayı üzerinden görünür kılmak için. Malumunuz her türlü bilginin, hissin ve zevkin sayılar üzerinden tescillendiği bir devirdeyiz.

Dijital ihtilalde yolun yarısı, uzaktan çalışma ve uzaktan eğitim aracılığıyla çoktan geçildi.

Aytmatov’un Gün Olur Asra Bedel romanındaki Nayman Ana’nın mankurtlaştırılmış oğlu üzere başımıza deve derisi geçirilmedi ancak biz de kim olduğumuzu unutacak kıvama geldik uzun ekran mesaisi ile.

Hal bu türlü olunca 2023 yılında direktörler dünyayı nasıl kavramış ve anlatmış sorusu benim için değerli oldu.

2023 yılına ilişkin iki sineması on gün orta ile izledim. Farklı bir formda her iki sinemada de Jim Jarmush’un Paterson sineması ile his benzerliği ve vakti idrak etme tecrübesini gördüm.

Bu uzun girişin akabinde size daha evvel hiçbir sinemasına aşina olmadığım Finlandiyalı direktör Aki Kaurismaki’nin Fince “Kuolleet Lehdet/Ölü Yapraklar” ismini taşıyan, İngilizceye “Fallen Leaves/Düşen Yapraklar” olarak çevrilen sinemasından bahsetmek istiyorum. “Düşen Yapraklar” sineması 2023’ün en âlâ sinemalarından kabul ediliyor.

Toplumun kıyısındaki iki personelin, bayan karakter Ansa ile erkek karakter Holappa’nın mutsuz ve yalnız hayatlarının kesişmesi, zayıfların birbirine tutunarak ayakta kalma eforu izleğinden gidiyor sinema. Karakterler az ve öz konuşuyor. Hislerini yaşarken mimik ve jest kullanmamaları seyirciyi birinci başta Kuzey soğukluğu üzerine düşünmeye sevk ederek sinemaya aralıklı durulmasına sebep olsa da ilerleyen dakikalarda ara kırılıyor.

Hareketin, hakikatin yerine ikame edildiği bol efektli sinema sanayisine durağanlık ile karşı duruyor Kaurismaki. Durağanlık, bakışın yakındakine odaklanmasını kolaylaştırır.

Hafızayı ve hatırlamayı müzik üzerinden canlandırıyor Kaurismaki ki bu istikametiyle 2023’ün en âlâ sinemalarından kabul edilen Perfect Days ile tıpkı frekansa sahip. Perfect Days’in kahramanı Hirayama’nın kasetten dinlediği eski müziklere yüz sözü ile eşlik edişine misal bir halde Finli direktör de karakterlerinin donuk yüzlerinde müziğin ruhta bıraktığı tesirin izini görmeye davet ediyor seyirciyi.

Sinemadaki market sahnesi Kaurisaki’nin eleştirel bakışını çok güzel temsil ediyor.

Marketlerde son kullanma tarihi geçen eserler çöpe atılıyor malumunuz. Dünyadaki açlığın sebebini o çöpe atılan yiyeceklerle temaslı olarak okumak mümkün. Direktör seyircisini bunu düşünmeye davet ediyor.

Market çalışanı Ansa son kullanma tarihi geçen eserlerden her gün akşam öğününü kotaracak biçimde alıyor. Ki bunlar birden fazla vakit yenilmeyecek kıvamda oluyor. Market güvenlik vazifelisi Ansa’nın çöpe atılacak yiyecekleri yanına almasını amirlerine “ihbar ediyor”.

Kaurismaki insanlığını parantez içine alan, vazife tarifine çok bağlı çalışanlar üzerinden (bakınız market güvenlik vazifelisi ve market müdürü) “verilen emirleri uygulayan” yurttaşın kapitalizmin istekli kölesi oluşunu nazara veriyor.

Kendisini eklektik bir insan olarak tanımlayan Kaurismaki sinemasında her şeyi her şey ile bir ortaya getiren anokronik bir atmosfer kuruyor. (Ekletiklik berbat bir şey değildir diyen Ali Yaşar Sarıbay hocaya selam edelim burada.) Yeri ve vakti kendine has bir kolaj ile inşa ediyor direktör. Eski müzikler seyirciyi 1940’lara, 1970’lere götürürken radyodan gelen savaş haberleri 2022 atmosferini inşa ediyor.

Vaftiz annesinden kendisine miras kalan kentin kıyısındaki tek göz odada yaşıyor Ansa. Birbiriyle alakasız üzere duran objeler bizi Ansa’nın dünyasına götürüyor. Radyo, estetik abajur, 1970’lerden kalma tül perde, epeyce dar yatak.

Neden bayan karakter Ansa’nın meskeninde televizyon yok? Neden Ansa cep telefonundan toplumsal medyayı takip etmiyor? Toplumun kıyısında olduğu için mi eski cep telefonunu kullanıyor?

Ansa’nın teknoloji ile münasebeti “zaruret miktarı”. Elektrik faturasını görünce her şeyin fişini çekip karanlıkta oturacak kadar fakir Ansa. Çalışanların yoksullaştığını her geçen gün daha da yoksullaştığını görmemizi sağlıyor sinema. Konutu kendisine ilişkin olduğu halde Ansa’nın cebinde bir kahve parası bile yok.

Bireyin vakti ve bireyin vakti üzerine çöken toplumsal vakti Rus-Ukrayna savaşı üzerinden hissettiriyor seyircisine direktör. Sinemanın bayan karakteri daima radyo dinliyor ve radyoda yalnızca savaş haberleri var. Neden?

Ukrayna’dan sonra sıra bize de gelir mi endişesiyle yüklü olan Finlandiya’nın NATO’ya girme sürecinin izini küçük öyküler üzerinden sürmeye mi niyetlenmiş direktör?

Holappa, Ansa’nın cep telefonunun numarasını yazdığı kâğıdı kaybettiği için birlikte geldikleri sinemanın önünde günlerce bekliyor, tahminen görürüm diye.

Görüyor gerçekten. Ancak girdiği her işten atılan Holappa içkiyi bırakmazsa onunla görüşmeyeceğini söylüyor Ansa. Zira babasının ve erkek kardeşinin içkiden, annesinin ise kocasının ve oğlunun vefatına dayanamayarak tasadan ölüşüne şahit olmuştur.

Uyuşturucunun pençesinde, sokaklarda bankların üstünde yatmaya başlıyor Holappa. Devamını anlatmayayım…

Günümüzde geçen sinema fondaki görseller ile geçmiş yüzyılın hislerini seyirciye geçirmeyi başarıyor. (Duyguların tarihi bağlamında düşünelim bu geçişi.) Sinema iki karakter etrafında geçiyor. Fin sinemasının en tanınmış yönetmeni olan Aki Kaurimaki, atmosferini ve öyküsünü minimal seviyede anlatmayı tercih ediyor.

Toplumun kıyısında duran iki işçi. Sesiz sakin bir günlük hayatları var. Bayan ve adamı yalnızca radyo dinlerken görüyoruz. Radyoda Ukrayna-Rusya Savaşı olmasa sinemanın günümüzde geçtiğine dair bir iz yok. Bayanın konutunda televizyon yok, adamın cep telefonu bile yok.

Süpermarket güvenlik vazifelisi ve süpermarket müdürünün çöpe gidecek yiyecekleri aldığı için bir market görevlisini işten çıkarması, Anders’in “Şirketler vicdansız insan tipinin üretildiği yerlerdir” (1. Cilt, s. 348) cümlesini hatırlatıyor.

Finlandiya’nın Oscar adayı olan sinema, memleketler arası kısa listeye girdi lakin birinci beşe aday olamadı.

Bir yıl evvel seyredip seyreder seyretmez yazdığım bu yazıyı niçin artık yayınladığıma gelince… Daha evvel yayınlama fırsatı bulamamıştım. Bu hafta gündem Ukrayna-Rusya savaşı ve Putin etrafında dönerken Finlandiyalı direktörün Ukrayna-Rusya savaşına atıf yaptığı sineması dikkatinize sunmak istedim.