Duvarlar üzerine (1)
Duvar, herkesin mâlûmu olduğu üzere en gerçek karşılığıyla mühendislik bir elemandır. Binâların yahut daha geniş ölçekte çeşitli yerleşim yerlerinin hâricî dünyâlardan tecrit edilmesini sağlar. Duvarın en baştaki fonksiyonu,
insanları tehlikelerden korumaktır.
Bu tehlikeler tabiattan gelebilir. Bu tehlikeler çok soğuk ve sıcaklar olabileceği üzere yırtıcı hayvanların atakları da olabilir. Tehlike birebir vakitte hâricî dünyâların hasımlığı âşikâr kanlı düşmanlarından yahut ne idüğü belgisiz yabancılarından da gelebilir. Duvar burada bizimle dosttur ve kollayıcı bir fonksiyon görür.
Târihte hiçbir şey kendi saflığıyla var olamıyor. Duvar da o denli. Gerçekten bu kaymalar yahut sapmalar üzerinden duvarın sayısız metaforu ile karşılaşıyoruz. Meselâ
hapishâne
de duvar ile anlatılıyor. Şeklen ve konfor hissesini düşerek bakıldığında
dört duvar içindeki konutlarımız ile yeniden dört duvar ortasındaki hapishâneler
arasında rastgele bir fark kalmıyor. Fark tahminen de yalnızca şu, konut tehlikeye karşı kapanmayı, hapishane ise tehlikeli olanın kapatılmasını söz ediyor. Ölçeği düşürecek olursak, konutlarımızın odalarıyla hücreler ortasında da fazlaca bir fark olmadığını çabucak kavrayabiliriz. Bizi yabancıya karşı koruyan duvar birebir vakitte bizim hapishânemize de dönüşebiliyor.
Duvarın metaforik çeşitlemeleri daima onun aslî ve müspet fonksiyonlarını gözden düşürebilecek sürprizler doğurur.
Yabancılara karşı bizim güvenliğimizi sağlayan duvar, birebir vakitte bizi hâricî dünyâlara karşı yabancılaştırır da.
Yabancılaşma duygusu çok kez duvarlara borçludur varlığını.
Duvar içinde, o korunaklı dünyâmızda bir süre saflığımızın tadını çıkarabiliriz. Lakin bunun çok muvakkat bir durum olduğunu unutmamak gerekir.
İnsanın kendini kendisine mahkûm eden saflık,
hele hele bir dilek ve tutkuya dönüşürse onun ruhsal ve zihinsel olarak kuruyup kırılganlaşmasına sebebiyet verir. Bu en başta tabiatta böyledir. Safkan çeşitler ortasında en başagelinmez kronik ve genetik hastalıklar ürer. Melezlenmelere dayalı tiplerde ise hastalıklara karşı direnç artar ve sıhhat o derecede sağlamlaşır.
Kültürde de görünüm farklı değildir. Çeşitli kültür toplulukları, kendi varlıklarını korumak ismine öteki topluluklara karşı, görünür görünmez duvarlar örer.
Kültürel duvarların soy yahut kan aslıyla birleşmesi
çok daha ağır bir durumdur. Dinlerin bir kısmı bu duvarlarla barışık gelişirken bir kısmı da bu duvarları yıkmayı temel edinmiştir. Meselâ izlediği kültür siyâsetleri açısından dinleri ele alalım.
Bâzı dinler ve mezhepler, inanç ile kan bağı ortasında kesin alakalar kurar; kardeşler ve yabancılar ortasına kalın duvarlar örer.
Meselâ özgün Musevîliğin tersine tarihî Yahudîlik böyledir. Hem özgün hem de tarihi düzlemde Hristiyanlık ve İslâmiyet, kan bağına dayalı kardeşlik (uhuvvet) anlayışını bunu kategorik olarak reddetmiş; kapıyı herkese açan
ekümenik
bir bakış geliştirmiştir. Lâkin tarihi pratikler her vakit bu kavrayıcı /kuşatıcı bakış ile uyumlu olmamıştır. Maalesef kabilevî, mezhebî kan davâları ekümenik dinlere de musallat olmuştur. Öteki taraftan her ne kadar soy ve kan bağını reddetse de dinlerin farklı muhitlerdeki farklı kültürel yorumları her vakit çok problemli olmuştur. Doğrusu Osmanlı İmparator-luğu’nun bu açılardan çok geniş bakışlı yüksek bir medeniyet başarısı göstermiş olduğunu, ekümenikliğin hakkını azamî ölçekte verdiğini düşünenlerdenim.
Modern dünyâ da gûya ekümenik bir argümanın sâhibidir. Bu çerçevede
Aydınlanma isimli yeni ve sivil bir din
vaz etmiştir. Eşitlik,
özgürlük ve kardeşlik
bu yeni dinin şiarlarıdır. Lâkin târihsel/pratik süreçler bu şiarların çok zıttında işlemiştir. Kıt’a Avrupası için Batılılık, istimlâk ettiği Doğu’ya karşı, içinde
Beyazlar ve Hristiyanlar için köleleştirmenin ve istismârın legal görüldüğü bir duvar
inşâsıdır.
Bunu bir dereceye kadar Atlantik Batısı olan ABD kırdı. ABD, varlığını,
dünyânın her yerinde nüfûs artığını çekmekten aldığı için
kültürel ve soya dayalı
farklılıkların eridiği bir pota
(melting pot) olmak savıyla şekillendi. Bu pota fikri o kadar kuvvetliydi ki, yüzbinlerce Kızılderilinin vd. yerli ögelerin kıt’aya gelenler tarafından vahşice katledilmesini ve kıt’aya Afrika’dan getirilen milyonlarca köleye revâ görülen acımasızlıkları unutturdu. Öbür taraftan ABD bağımsızlığını İngiliz sömürgeciliğine isyân etmek sûretiyle bulmuştu. Bu da derinlerde yatan ve çok etkili olan WASP’a dayalı kültürel kurucu üstünlük kanısının alenîleşmesine ve resmîleşmesine mânî oldu.
ABD, özellikle II.Umûmî Harp sonucunda
dini, cinsi, kültürü ne olursa olsun tekmil insanlığa açık, ekümenik nitelikli, ismine tüketim dini
diyebileceğimiz yeni bir din ihdâs etti ve dünyâya sundu. Amerikan Düşü onun derin(!) mistisizmini, mâceracılık onun heyecânını, fırsatçılık ise yegâne pratiğini ve mükafatını oluşturuyordu.
II. Genel Harp sonucunda Avrupa kendi ördüğü duvarların altında kaldı. Muzaffer ABD, Avrupa’nın doğusunu Sovyetlere verdi. Hiç kimse sesini çıkaramadı. “Lâyıkınız budur, duvarsız yaşayamazsınız” kabilinden, Doğu ile Batı Avrupa ortasına yeniden bir duvar çekildi. Duvarsızlığın bayrağını yükselten ABD idi.
Bu bir bakıma Atlantik
dünyâsının
Kıt’a Avrupası’nı aşağılamasıydı.
Duvara revâ görülmüş olmanın Kıt’a Avrupa’sında derin bir kompleks doğurmuş olduğunu düşünüyorum. Hakikaten
AB, Aydınlanmanın evrenselciliğine sâdık duvarsız bir Avrupa kurulabilir mi
denemesiydi. AB mensupları ortasında hudutların kalkması, pasaportsuz geçişler başdöndürücü bir gelişmeydi. 1990’larda Sovyetler Birliği’nin çöküşü, Berlin Duvarı’nın yıkılması ve çok sayıdaki Doğu Avrupa devletinin AB saflarına dâhil olması, Kıt’a Avrupası’nın ABD karşısındaki kültürel ezikliğinin giderilebileceği sanısını doğurdu.
Devam edeceğim.
