Edebiyatta Yasemin Kenti olarak da tabir edilen, Osmanlı devrinin yanısıra İslam öncesi periyotta de kendisine kutsiyet atfedilen Şam’daki durumu gözlemlemeye gelmiştik ve bir taraftan hükümet yetkilileri ve ilgili şahıslarla görüşmek için haber beklerden bir taraftan da sokağı gözlemlemek istiyorduk.

Geniş bir platoya yayılmış ve sırtını meşhur Kasiyun dağına dayamış resmi sayılarla 3 milyona yakın nüfusa sahip tarihi kenti birkaç günde anlamak doğal ki muhal lakin attığımız her adım, gördüğümüz her sahne nabzı tutmak açısından altın pahasında. Bu yüzden gazeteci arkadaşım Ali Atar ile birlikte caddeleri arşınlıyoruz, mümkün olduğunca fazla bireyle konuşmaya çalışıyoruz.

Türkiye’deki muhaceret devrinden en azından Türkçe öğrenme çıkarı ile dönen ya da sokaklarca çokça karşılaştığımız Suriye Türkmenleri olduğu için dolaştığımız yerlerde beşerler Türkçeyi duyunca kulak kabartıyor ya da çabucak konuşmaya çalışıyor.

Sabah vakitleri ve akşama gerçek Şam cadde ve sokaklarında, bilhassa de kavşaklarda trafik bir kabusa dönüşüyor. Bunun nedeni trafik polisi azlığı olduğu kadar, bunu fırsat bilen birden fazla şoförün temel trafik kurallarına uymaması ve bölünmüş yollar dahil birtakım durumlarda aykırı yola girmekten çekinmemesi. Birçok kavşakta geçiş üstünlüğüne riayet etmemekten ötürü kavşak tam manasıyla kitleniyor ve açması en az yarım saat, bir saat alıyor. Şahsi otomobil sayısının fazla olmasının da trafik karmaşasında rolü var üzere gözüküyor.

Mihmandarımızın “Şam’a metro gerek” derken son derece haklı. Bu trafik karmaşası birden fazla insanın pahalı vakitlerini öldürüyor.

Ziyaretimiz esnasında hiç kullanmasak da toplu taşıma için epey eski minibüs ve otobüsler göze çarpıyor.

Yine taksiler de Nuh Nebi’den kalma izlenimi veriyor. Rejim vaktinde da bu türlü miydi bilmem ancak taksilerde taksimetre göremedik. Taksiye binmeden evvel pazarlığınızı yapmanız gerekiyor yoksa iş ödemeye gelince bir ağız dalaşı yaşamanız kaçınılmaz. Kent içinde taksi kullanımında 40 bin (4 dolar) ila 80 bin Suriye lirasına kadar fiyat ödeyebiliyorsunuz.

Devrim ve yeni idare yeni bir iş kolu oluşturmasına neden olmuş: Sokak sarrafları. Cadde ve sokaklarda en fazla onların sesleri işitiliyor. Ellerindeki deste deste paralarla çığırtkanlık yapıyorlar. Ya sokağın kenarına attıkları bir domates kasasını kullanarak ya da yolun kenarına park ettiği otomobillerle para değişimi yapıyorlar. Birden fazla buranın Türkmenleri. Kendi ortalarında da Türkçe konuşuyorlar. Paranın pahasının çok düşük olması destelerin hacmini artırmış. Para bozdurunca sayması biraz sıkıntı. Münasebetiyle suiistimale de açık bulunuyor. Restoran, hotel vb. işletmelerde para sayma makinesi kullanımı yaygın. Sarraftan saymadan aldınız paralardaki suiistimal buralarda ortaya çıkıyor.

Rejim devrilince, muhtemelen paranın çeşitli nedenlerle tedavülden çekilmesi, yabancılardan ağır bir biçimde döviz girişi ve Suriye parasına talebin artması Suriye parasında bir kıtlık oluşturmuş. Bu yüzden her geçen gün paranın pahası artıyor. Paranın bedel artışında istikrar, güvenlik ve inancın tesiri olsa da birçok kişi bu yükselişi piyasada Suriye parasının kıtlığı ve talebin fazlalığına bağlıyor.

Nitekim, Suriye’de bulunduğumuz iki haftalık süre zarfında birinci geldiğimizde 11500 Suriye lirası olan kur ayrılırken 8000 liranın altına düşmüştü. Memurların maaşları aldığı periyotta tedavüle giren paranın bollaşması paranın kıymetini de aşağı taraflı etkiliyor.

Tedavüldeki paralar hâlâ Esed devri, baba ve oğul Esed’in fotoğraflarının bulunduğu banknotlar. Eski paralar olduğu kadar gıcır gıcır yeni paralar da dikkatimizi çekiyor. “Yeni para basılmıyorsa bu yeni paralar nereden geliyor?” sorusu akıllara geliyor. Merkez Bankası liranın dolara karşı bedelini artırmak için bu türlü bir oyuna girer mi, soruşturmak lazım.

Paraların kıymetinin düşüklüğünden ötürü tomarla taşındığını söylemiştim. Irak’ta Saddam periyodunda, yeniden sokak sarraflarından döviz bozarken paralarının kilo ile tartıldığını görmüş biri olarak tuhaf gelmedi fakat, motamot bizim yaptığımız üzere, paradan birkaç sıfır atılacağı ve yeni paraların basılacağı her tarafta konuşuluyor.

Kullanılan para ile ilgili izlenimlerimizden şunu da zikretmek gerekir ki, Suriye’nin idaresi altındaki kuzey bölgelerinde Türk Lirası kullanılıyor ve hatta tercih ediliyor.

Caddelerde gezerken dikkatimizi çeken diğer bir konu da ATM’den para çekme kuyrukları oldu. Yeni idarenin bankalardan çekilecek para ile ilgili sınırlama getirmesinden olsa gerek, hafta içi (Suriye’de resmî tatil cuma ve cumartesi) neredeyse akşama kadar ATM’ler önünde uzun kuyruklar oluşuyor.

Para ile ilgili mevzuyu eski rejim periyodundaki bir toplumsal çürümüşlükle bitirelim. Konuştuğumuz ve kendisine Esed rejimi devrinde çok düşük maaşlara (normal memurlara 10 dolardan üst seviye memurlara 40 dolara kadar) ve Şam’daki değerli hayata karşın halkın nasıl geçindiğini sorduğumuzda ‘Şam rüşvet üzerine yaşardı’ demişti. Yeni idare rüşveti büyük oranda bitirmiş.

Ertesi gün, güneydeki Dürzi azınlığın ağır yaşadığı Suveyda kentine gidip başkanları ile yeni idaresi konuşacaktık, yolumuz uzundu.

Dr. Ahmet Muvaffak Zeydan Suriyeli, uygun tanınan tecrübeli bir gazeteci. Suriye’de ihtilal hareketi içerisinde gençliğinden itibaren yer almış ve bedel ödemiş birisi. Suriye’de Esed rejimi devrilene kadar da çeşitli ülkelerde ‘muhacir’ olarak yaşamış bir şahsiyet. Uzun bir periyot El-Cezire televizyonunun Pakistan temsilciliğini yaptı. Zeydan yalnızca Arap ve İslam dünyası bazında değil, dünyada Afganistan ve Pakistan’ı en âlâ bilen gazetecilerin ön saflarında yer alıyor. Afganistan’la ilgili akademik referans mahiyetinde ‘Afganistan’ın Uzatmalı Misafiri’ başlığıyla hacimli bir kitabı da var. Hala gazetecilik mesleğini ve akademisyenliğini sürdüren, tıpkı vakitte yeni idareye yakın Dr. Zeydan ile Suriye’de olanlar ve geleceğini görüştük.

Zeydan, Esed rejiminin süratli çökmesi ile ilgili, rejimin 2013 yılında İran ve Hizbullah’tan yardım istediğinde düşmüş olduğuna vurgu yapıyor, tekrar 2015’te, Kasım Süleymani’nin Putin ve savaş uçaklarından takviye istediğinde hezimete uğradığının anlaşıldığını, Rejimin İran ve Rus tedavisinde 10 yıldır ağır bakımda, siyasi mevta olduğunu tabir ediyor.

Ülkenin yeni periyotta karşı karşıya olduğu en büyük sorunu, Esed rejimi yüzünden uygulanan yaptırımların rejim yıkıldığından ötürü kaldırılması olarak gören Zeydan, aksi taktirde Suriye halkının bir nevi ekonomik terörle cezalandırılmış olacağına ve bu durumun DEAŞ’a yaracağına dikkat çekiyor. Zeydan, güvenlik durumu, ülkenin alışılmış kaynaklarına çökmüş PYD/YPG elindeki bölgenin ülke egemenliğine katılarak ülkenin bütünlüğünün sağlanması, 14 milyon iç ve dış göçmenin geri dönüşünün temin edilmesi, tekrar imar ve tüm Suriyelileri kapsayacak hükümetin kurulmasını da yeni idarenin önündeki büyük sıkıntılar olarak görüyor.

Halkın ihtilali bakışı ile ilgili, tüm Suriye halkının dehşetli bir kabustan uyandığını tabir eden Zeydan Suriyelilerin birinci kere vatanlarına aidiyet hissettiklerine vurgu yapıyor, evvelki devirde rejimden istifade eden birtakım azınlıkların rahatsız olduğuna dikkat çekerken, yeni idarenin mezhebi ve dinine bakmaksızın Suriye’nin tüm oluşumları kapsayacağını savunuyor.

Dr. Zeydan, yeni idarenin yalnızca HTŞ ögelerinden mı oluşuyor sorusuna, idarenin yalnızca HTŞ’den oluşmadığını, bakan, vali ve diğer seviyelerde başka tüm kümeleri da kapsadığını söylüyor.

Ne tıp bir sistem kurulacağı ile ilgili bir öngörüde bulunmanın sıkıntı olduğunu söz eden Zeydan, buna ve Suriye’nin anayasasına Ulusal Diyalog Konferansının karar vereceğini aktarırken, daha çok merkeziyetçi bir idare kurulacağını düşünüyor.

Ulusal Diyalog Konferansı ile ilgili hazırlık çalışmalarının Hazırlık Kurulu tarafından 15 Şubat’ta başlatıldığına ve kurulun tüm vilayetlerde toplantı yapacağına dikkat çeken Zeydan, Konferansa iştirak kriterlerinin bu kurul tarafından belirleneceği bilgisini veriyor.

Suriye’nin başşehri ve en büyük kenti olan, Osmanlı periyodunda Şâm-ı Şerif olarak anılan Şam (Arapçası Dımaşk) ile ilgili rivayetler insanlığın başlangıcına kadar gidiyor. Kur’an-ı Kerim’de kıssası geçen ve dünya tarihindeki birinci cinayet olan Kabil ile Habil olayının Şam’ın kuzeyindeki Kasiyun Dağı’nda gerçekleştiğine inanılıyor.

Dünyanın en eski başşehri, üzerinde kesintisiz yerleşim görülen en eski kent olduğu tez edilen Şam’ın Hz. Nûh’un oğlu Sâm yahut torunları tarafından kurulduğuna ve Hz. İbrâhim’in burada doğduğuna dair rivayetler mevcuttur. Evliya Çelebi, Şam’ın Hz. Nuh’un oğlu Sam tarafından kurulduğunu ve kentin isminin Sam’dan değişim olduğunu bildirir.

Osmanlı devrinde Mekke, Medine ve Kudüs’ten sonra dördüncü kutsal kent olarak görülen Şam, İslamiyet’ten evvel de kutsal bir kent sayılmaktaydı. Kent bu periyottaki kutsiyetini, yakınlarında Tevrat ve İncil vakitlerinden kalma bir mabet bulunan Barada Irmağı’na borçludur.

Arapçası Dımaşk olmasına karşın Suriye halkı tarafından Şam olarak bilinir. Şiirde ‘Yasemin Şehri’ olarak kullanımı vardır.

Suriye, Filistin, Lübnan ve Ürdün’den oluşan Bilâdüşşam bölgesinin en kıymetli merkezlerinden biri olan Şam (Dımaşkuşşam) Arap ve İslam dünyasının kıymetli kültür merkezlerinden birisidir.

Hz. Ebubekir devrinde Ecnâdeyn zaferiyle birlikte Suriye ve Dımaşk’ın kapıları Müslümanlara açılmış, Fetihlerle bölgeye gelen sahâbîlerin bir kısmı kente ve bilhassa yakınlardaki Dâriyyâ’ya yerleşmiştir.

Hz. Osman’ın isyancılar tarafından öldürülmesi ve akabinde Suriye Valisi Hz. Muaviye’nin Medine’de halife seçilen Hz. Ali’ye karşı bir iktidar gayreti başlatmasıyla birlikte Dımaşk siyasî açıdan değer kazanmıştır. Emeviler’in Şam’ı başşehir olarak seçmesi kentin mukadderatını değiştirmiştir.

Şam 1516’dan 1918 yılına kadar Osmanlı hakimiyetinde kalmış olup kent dokusu Türk devirlerinde şekillenmiştir. Kentte Osmanlının birçok yapıtı hala ayaktadır.