Devlet” ve “İslâmî merkez” ya da “merkez” neresi, “çevre” nereye düşer? (2)

Türkiye, iki yüzyıldır evvel asimilasyon (kendine olan itimadını yitirerek erime)) sonra da eliminasyon (yok olma, intihara sürüklenme) süreci yaşıyor…

Bu ülkeyi vareden, yaşatan, tarih yapmasını mümkün kılan bedellerini, kültürünü, varlık sebebini -tek kelimeyle- ruhunu yitirme tehlikesinin eşiğine sürükleniyor hızla…

Şerif Mardin’in Amerikalı parlak muhafazakâr toplumsal teorisyen Edward Shills’ten ödünç alıp kendine nazaran yorumlayarak (aslında “çarpıtarak” demem lazım’dı) popülerleştirdiği “merkez-çevre” kavramlaştırmasını yine konuşmanın lakin bu sefer çarpıtmadan konuşmanın ve Türkiye’ye hakkıyla uyarlamanın tam sırası.

Edward Shills, Robert Nisbet’le birlikte Amerikan toplumsal teorisinin en parlak birkaç isminden biridir. Chicago Üniversitesi etrafında toplanmış öncü teorisyenlerdir bu muhafazakâr düşünürler.

Robert Nisbet’in “The Sociological Tradition” başlıklı çığır açıcı kitabını “Sosyolojik Fikir Geleneği” başlığıyla Paradigma Yayınları için itinaya bezene çevirmiştim. Edward Shills’in merkez-çevre ilişkilerini anlattığı öncü kitabı ve “Tradition” (Gelenek) başlıklı nefis kitabı Türkçeye kesinlikle çevrilmeli ve tartışılmalı. Hatta yaklaşık 30-35 yıldan bu yana Türkiye’deki İslâmî bölümlerin aydın ve akademisyenlerine Batı’daki bu cins, öncü muhafazakâr toplumsal teorisyen ve düşünürlerle diyalojik bir bağ ve konuşma içine girmeleri gerektiği daveti yapıyorum. Bendeniz bu çabayı kendimce gösteriyorum bu çeşit çalışmaları Türkçede yayınlayarak ve tartışarak. Bir entelektüel neslin, medeniyet mefkûresi olan bir öncü jenerasyonun bu diyalojik konuşmayı gerçekleştirmesi ülkemizin entelektüel hayatını zenginleştirecek bir adım ve açılım olurdu.

“Olurdu” diyorum artık bitti zira. Amerika’da sözkonusu muhafazakâr neslin da liberal jenerasyonun da özgün isimleri ve temsilcileri kalmadı. Postmodernlik, radikal akımları kışkırttı kaçınılmaz olarak. Batı kanısında merkez fikri çöktü.

Ayrıca görülmeyen diğer bir hâdise de yaşandı. Cassirer, Batı kanısının yaratıcılığını yitirmesini “entelektüel merkez” olacak bir fikri kalmamasına bağlıyordu haklı olarak. Üstelik de epeyce erken bir tarihte. Şimdi kendisinin de bayraktarları ortasında yer aldığı yeni-Kantçılığın çok revaçta olduğu bir vakit diliminde.

Casirer’in cins bir düşünür olarak görece erken bir tarihte Batı uygarlığının entelektüel merkez’ini yitirdiğini görmesi, onun sanat ideolojisi, sembolik formların ideolojisi üzerinde derin ve uzun soluklu eserler vermesinin bir meyvesiydi, diye düşünüyorum. Bütün sanat cinslerinde ortaya çıkan modernizm akımının eseri atılımlar, çağdaş niyetin insanı ilahlaştıran merkezî fikrinin dayanaksız ve dayanıksız olduğunu gözler önüne seriyor, çağdaşlığın vefatını ilan ediyor, postmodenliğin yapıtaşlarını döşüyordu.

Meseleyi, direkt dünkü yazımda girdiğim Türkiye’nin İslâmî merkez’ini yitirmeye başladığı ve bunun bizim neden intiharımız olduğu sorununu tartışmaya getirmek istiyorum.

Entelektüel merkez kavramına mim koymak gerekiyor tam bu noktada.

Edward Shills, bir toplumun bedellerini, mana haritalarını, sembolik haritalarını oluşturan kültürünü, münasebetiyle ruhunu “merkez”; bu kurucu temel pahaların dışındaki kültürel ve sosyolojik oluşumları ise “çevre” olarak konumlandırıyor.

Özetle, bir toplumun kültürü ve ruhu, toplumun merkez’ini oluşturuyor. Toplumdaki öbür zihnî ve sosyokültürel marjinal oluşumlar yahut öbeklenmeler ise “çevre”yi temsil ediyor.

Şerif Mardin, Türkiye’de laik devlet’in “merkez”i; iktidar alanına maruz kalan, dışına itilen toplumun, İslâmî çevrelerin ve pahaların ise “çevre”yi teşkil ettiğini söylemişti. Edward Shills’in teorisini alıp bu halde uyarlamak Türkiye’de yaşanan toplumu jakoben yollarla zirveden İslâm’dan uzaklaştırarak laikleştirme (yani asimilasyon ve eliminasyon) cinayetlerini açıklamak için elverişli olabilir.

Ama Edward Shills’in özgün teorik çerçevesi çok kıymetli ve açıklama gücü güçlü bir çerçeve. Bendeniz direkt oradan kalkarak Türkiye’nin yaşadığı kültürel intihar teşebbüsüne dair sarsıcı birkaç cümle kurmak istiyorum.

Türkiye, Tanzimat’la birlikte kendinden yani İslâmî kimliğinden ve deneyiminden kuşku etmeye başladı.

İkinci Meşrûtiyet’ten, bilhassa de Cumhuriyet’ten itibaren ise Ahmet Hamdi Tanpınar’ın yerinde ve keskin müşahedesiyle “kültürel inkâr” süreci yaşamaya koyuldu. Bu ülkede uygulanan radikal Batılılaşma / laikleşme projeleriyle toplumun ruhu, medeniyet kökleri inkâr edildi, topluma ruhunu veren İslâmî merkez bedeller, mana haritaları, devletin ve hayatın bütün alanlarından süratle tasfiye edildi. Gelinen noktada toplum kültürel intiharın eşiğine sürüklendi.

Gelinen nokta; Nietzsche’nin pasif nihilizm olarak isimlendirdiği duyarsızlaşma, her çeşit hedonizm biçiminin zıvanadan çıkması, liselerin bile teşhirciliğin yerlerine dönüşmeye başlaması.

“Devlet” konusunda çok yanlış ve saçma sapan bir masal üretiliyor bu çorak ülkede: “Bu ülkede 2500 yıllık devlet aklı var. Devletimiz her şeyi uygun biliyor, hâl yoluna koyuyor, koyacak…” diye diye milleti uyuttular.

Bu ülkede milletin devleti filan yok, kalmadı, yok ettiler.

Küçük bir devşirme şebeke devleti ele geçirdi iki asırdır.

Ülkenin sosyolojisini yerle bir etti bu şebeke ve uzantıları…

Bu ülkede milletin devleti filan olmadı, çağdaşlaşma tarihimizden bu yana.

Bu ülkede “millet” kalmadı.

Fransız ihtilalinin karikatürü, milleti uyutarak ülkeyi soymak için yüceltilen ve topluma aba altından soba gösteren düzmece ideolojilerin kölesi yığınlar icat edildi.

Şimdi de son 7-8 yıldır popülist bir “milliyetçi merkez siyaset” icat ediyorlar…

Ak Parti’nin altı oyuluyor adım adım…

AKP’li tipler ve onların Ak Parti dışındaki işbirlikçileri devrede…

Millî Görüş’ün de bu türlü böyle altı oyulmuş, bitirilmeye çalışılmıştı.

Türkiye, çok tehlikeli bir çıkmaz sokağın eşiğine gerçek sürükleniyor hızla…

“İslâmî merkez” boşaltıldı.

İslâmî entelektüel merkez de.

İslâmî siyâsî merkez de.

İslâmî toplumsal merkez de buharlaştı.

Derinlemesine durup düşünmenin, esaslı, uzun soluklu okumalar yapmanın tam zamanı…