“Devlet” ve “İslâmî merkez” ya da “merkez” neresi, “çevre” nereye düşer?

Şerif Mardin’i önemserim. Türkiye’nin yetiştirdiği tartışmasız en kıymetli, en pahalı toplumsal teorisyendir.

Türk çağdaşlaşması üzerine yaptığı okumalar, yaptığı özgün aydın sosyolojisi hatta ideolojisi çalışması, Türkiye’de din-devlet münasebetlerine dâir ortaya attığı “cesur” tezler, Şerif Mardin’in değerini ve bedelini göstermeye kâfi.

En erken periyodunun makaleleri ortasında Türkiye’nin zihniyet dönüşümüne ait kaleme aldığı metinler, şimdi aşılamamış zihin açıcı özgün metinlerdir.

Şerif Mardin, erken periyot makalelerinden birinde “iki Türkiye”den kelam eder. Çok erken tanımlamalardan biridir bu.

Peki nedir iki Türkiye?

Herkesin yaptığı “köylü-şehirli” ayırımına dayanan iki Türkiye değil. Yüzyıl öncesinden Türkiye’nin %80’i köylü, %20’si kentli idi.

Şerif Mardin, okumalarını ideoloji ve ideolojik öbeklenmeler üzerinden yaptı. Ortaya çok farklı iki Türkiye çıkardı: Laik Türkiye ve Müslüman Türkiye!

Şerif Mardin’in bu iki Türkiye tanımlamasını ve ayırımını yaptığı vakit diliminde aslında “laik Türkiye” bir gerçek değil, resmen, resmî olarak tasarlanan, icat edilen, mühendislik projesi olarak topluma jakoben sistemlerle üstten dayatılan bir entite’ydi.

Ama gelinen noktada, “laik Türkiye icadı” gayesinin gerçeğe dönüştüğünü gözlemliyoruz. Yaklaşık yetmiş yıl evvel yazılan makalenin üzerinden geçen görece kısa müddet içinde Müslüman Türkiye sosyolojik olarak da, zihniyet bakımından da çatallanmış durumda.

Hatta daha da manidar olanı ise, yaklaşık 20 yıl evvelki Türkiye’nin sosyolojik ve zihin haritası, tam bilakis dönmüş durumda. Çeyrek asır evvel %75 (sağ, muhafazakâr, milliyetçi), %25 sol/seküler eğilimli bir grafik izleyen “Türkiye haritası” tepetaklak olmaya başladı: Sol/ seküler bölümlerin oranı %50’yi ziyadesiyle geçmiş bile olabilir.

Sosyoloji kabuk değiştiriyor, Türkiye’de esaslı sosyolojik değişim ya da zelzele yaşanıyor. Sosyoloji metamorfoz geçiriyor / başkalaşıyor.

Türkiye’nin geleceği açısından bu durum çok tehlikeli.

Türkiye birinci sefer çok süratli bir sosyolojik metamorfoz yaşanıyor. Sosyoloji kayıyor, buharlaşıyor…

Türkiye Tanzimat ile kendinden kuşku etmeye başladı. Meşrûtiyet ve bilhassa Cumhuriyet’le birlikte -Tanpınar’ın ifadesiyle- “kendini inkâr etme” sürecine girdi. Özal’lı yıllardan itibaren neo-liberalizmin Türkiye’de süratle köksalmasıyla birlikte, bilhassa de son 7-8 yıldır tam manasıyla kültürel intiharın eşiğine sürükleniyor.

Nasıl bir metamorfoz yediğimizi anlamak için birinci sefer Şerif Mardin’in aktardığı lakin yanlış aktardığı “merkez-çevre” kavramlaştırmasına müracaat etmemiz gerekir.

Şerif Mardin’in merkez-çevre münasebetlerine dair Amerika’nın muhafazakâr toplumsal teorisinin değerli isimlerinden Edward Shills’ten ödünç alarak ülkemize uyarladığı çerçeve, üzerinde baş yürütmeyi hak eden kıymetli bir teorik çalışma.

Şerif Mardin, teorik çerçeveyi Edward Shills’ten aldı fakat merkez-çevre kavramlaştırmasını çok farklı bir biçimde tanımladı. Shills, Mardin üzere “devlet”i değil “kültür”ü yani toplumu “merkez” olarak konumlandırıyordu.

“Devlet”i, merkez, “toplum”u etraf olarak tanımlamakla Shills’in tanımlamasını, kavramsal çerçevesini tepetaklak ettiğini söyleyeceğim ben Şerif Mardin’in. Her ne kadar kendisini çok önemsediğimi söylesem de, bu gözden kaçan noktaya da bilhassa dikkat çekmek isterim.

Aslında Edward Shills’in teorisi çok esaslı, yaratıcı ve düşünmeye-kışkırtıcı. Shills, bir toplumun ruhundan kelam ediyor. Toplumun bedellerinin yaşanmasının, hayata aktarılmasının, özümsenmesinin sonucunda oluşan ve sonrasında toplumu inşa eden -kendi terimlerimle söz edecek olursam- yaratıcı ruhundan ve kurucu iradesinden kelam etmiş oluyor tabiatıyla. “Merkez”, toplumun ruhu, kültürü, pahaları yani. “Çevre” de bu kurucu, merkezî kültürle kıyaslandığında daha marjinal, periferide kalan kültürler, bedeller ve bunları benimseyen toplumsal kesitler yahut sınıflar.

Devlet’in “merkez”, toplumun da “çevre” olarak pozisyonlandırılması tahminen de Türkiye’nin yaşadığı çarpıklığı, sosyolojik travmayı, kültürel savrulmayı, daha uygun açıklıyor. Doğal bu tartışılabilir.

Ama bendeniz burada merkez-çevre kavramlaştırmasını Mardin üzere değil, Shills üzere anladığımı toplumun ruhunu oluşturan kültürünün, bedellerinin “merkez”i oluşturduğunu; marjinal / ithal bedellerin, marjinal / ithal kültürün de “çevre”yi temsil ettiğini düşünüyorum.

Buradan bakınca, toplumun yüzyılların zahmeti ve gayreti ile oluşan kıymetlerinin, kültürünün merkezden uzaklaştırıldığını, Batılılaşmanın tohumlarını eken marjinal yahut ithal kültürlerin ve kıymetlerin ise merkeze taşındığını hatırlatıyor ve şu uyarıyı yapıyorum: Bu toplumun ruhunu ve tarih yapma iradesini oluşturan İslâm’ın bin yıllık toplumsal ve entelektüel merkez’den uzaklaştırılması, yerine üçüncü sınıf seküler, metamorfoza uğratıcı ithal kültürlerin, bedellerin yerleştirilmesi, merkezî pozisyona taşınması, kısa vadede toplumu sosyolojik ve zihnî kaosun, münasebetiyle epistemik körleşmenin ve köleleşmenin, orta ve uzun vadede ise yok olmanın eşiğine fırlatacaktır…

Marjinal / ithal bedellerin merkez’e yerleştirilmesi, topluma “yapıştırma bıyık” üzere takılması, toplumun palyaçolaştırılması, celladına âşık tasmalı çekirgelere dönüştürülmesiyle sonuçlanır. Bu, bir toplumun intiharı demektir.

Bu sıkıntıyı yazmaya yarın da devam edeceğim ve bizim intiharın eşiğine nasıl sürüklendiğimizi ve bunu önlemenin yollarını göstermeye çalışacağım.