Depremden önce gökyüzünde beliren ışıklar: Gerçek mi tesadüf mü?

Bilim dünyasının yıllarca göz arkası ettiği bir tabiat fenomeni, teknolojiyle birlikte tekrar gündemde: Zelzele ışıkları. Sadece muhakkak şartlarda görülebilen bu ışıklar, gelecekte sarsıntı iddiası için umut olabilir mi?

Depremler sırasında ya da öncesinde gökyüzünde beliren gizemli ışıklar, aslında birinci kere gözlemlenmiş bir olay değil. İnsanlık tarihine bakıldığında, yüzyıllardır birtakım beşerler havada kaynağı belgisiz ışık kümeleri gördüklerini ve bu imgeleri zelzelelerle ilişkilendirdiklerini bildirmiştir.

Bu ışıklar vakit zaman zelzeleden günler hatta saatler evvel, kimi vakit ise zelzele anında ya da çok az olarak sonrasında ortaya çıkabiliyor. Bu nedenle bilim dünyasında “deprem ışıkları” olarak isimlendiriliyorlar.

Deprem ışıkları, yıllar boyunca açıklanamayan olaylar ortasında sayılmış, hatta vakit zaman meteorlarla yahut UFO’larla bile ilişkilendirilmişti.

Ancak bu tabiat olayının bilimsel etraflarda ciddiyetle ele alınması, 1960’lı yıllarda Japonya’nın Nagano kentinde meydana gelen zelzeleler sırasında elde edilen manzaralarla başladı. Teknolojinin gelişmesiyle birlikte zelzelelerle bağlı bu ışıkların çok sayıda fotoğraf ve görüntü kaydı da elde edildi ve fenomenin gerçekliği netleşti.

Deprem ışıklarının neden ve nasıl oluştuğu sorusu üzerine çeşitli teoriler öne sürülse de en kapsamlı açıklama 2014 yılında yapılan bir bilimsel araştırmaya dayanıyor. Bu çalışmada, 1600 yılından 2014 yılına kadar ışık olaylarıyla ilişkilendirilen 65 zelzele; jeolojik ve sismolojik bilgiler ışığında ayrıntılı bir halde incelendi. Farklı vakitlerde ve farklı bölgelerde gerçekleşen bu sarsıntılar ortasındaki ortak noktalar araştırıldı.

Dünya; çekirdek, manto ve yer kabuğundan oluşur. Mantonun üst kısmı ile yer kabuğu birlikte “litosfer” olarak isimlendirilir ve bu katman, alttaki magmanın üzerinde yüzen tektonik levhalardan meydana gelir. Dünya üzerindeki sarsıntıların yüzde 95’i bu levhaların hudutlarında oluşur.

Ancak farklı bir formda, sarsıntı ışıkları ekseriyetle bu yüzde 95’lik kısımdaki zelzelelerde değil, daha az görülen ve sırf yüzde 5’lik bir kısmı oluşturan “kıtasal ayrılma bölgeleri”nde meydana gelen zelzelelerle ilişkilendiriliyor. Ayrıyeten, ışıkların çoğunlukla iki levhanın yanal ve karşıt istikametli hareketi sırasında oluştuğu da tespit edilmiştir. Bu da gösteriyor ki sarsıntı ışıkları, fakat çok besbelli jeolojik şartlar altında ortaya çıkabiliyor.

Uzmanlara nazaran zelzele ışıklarının temelinde, yer kabuğunda biriken lakin şimdi açığa çıkmamış olan tansiyon yatıyor. Bu tansiyon, levhaların hareket etmesine sebep olur. Levhalar ortasındaki sürtünme bu hareketi geciktirse de, bir noktadan sonra tansiyon baskın gelir ve levhalar hareket eder. Bu hareket sonucunda yer altındaki güç hür kalır ve sarsıntı meydana gelir.

Deprem dalgaları, yer kabuğunu oluşturan kayaçlarda sıkışma ve bükülmelere neden olur. İşte tam bu süreçte, kayaçlarda biriken tansiyon, kayaçların içindeki minerallerdeki negatif yüklü oksijen atom çiftlerini ayırır. Hür kalan iyonlar, kayaçlardaki çatlaklardan geçerek yüzeye ulaşır. Bu iyonlar havadaki moleküllerle etkileşime girerek iyonizasyon yaratır ve ışık yayan bir plazma oluşur. Bilim insanları bu olayı, “yer kabuğunda devreye giren bir batarya varmış gibi” benzetmesiyle açıklıyor.

Her yer kabuğu tansiyonu nasıl her vakit bir zelzeleye yol açmıyorsa, her sarsıntı de kesinlikle bu tıp ışık olaylarını doğurmuyor. Hatta bu ışıklara şahit olunması o kadar ender ki, uzmanların kestirimine nazaran bu olaylar sırf gerçekleşen sarsıntıların yüzde 5’lik bir kısmında ortaya çıkıyor. Bu da ışıkların sadece çok özel jeolojik ve fizikî şartlarda oluşabildiğini kanıtlıyor.

Deprem ışıkları; yere yakın mavimsi alevler, ışık küreleri ya da yerden 200 metreye kadar yükselen yıldırımlar biçiminde gözlemlenebiliyor. Ekseriyetle çok kısa müddetli oluyorlar ve kimi vakit sarsıntı merkez üssünden 160 kilometre uzaklıktan bile fark edilebiliyorlar.

Deprem ışıklarının kimi sarsıntılardan evvel ortaya çıkması, bu olayların gelecekte erken ikaz sistemlerinde kullanılabileceği kanısını doğuruyor. Lakin bilim insanları bu bahiste şimdi temkinli. Işıkların sırf belli şartlarda ve muhakkak kayaç tiplerinin bulunduğu bölgelerde ortaya çıkması, bu fenomenin öngörü aracı olarak kullanılabilmesi için daha çok araştırma yapılması gerektiğini ortaya koyuyor.