Bu sefer olmadı İlber Hoca…
Popüler olmakla popülistlik yapmak ortasında önemli bir fark vardır… Hele de ‘
ilginç
’ olacağım diye tarihi gerçekleri saptırmaya kalkarsanız, birileri bunun hesabını soruverir bir gün… Örneğin, “Devletin temeli ulusal kültürdür”, “Millî kültürümüzü muasır medeniyet düzeyinin üzerine çıkaracağız” (10. Yıl Nutku) diyen ve Cumhuriyet’in inşasında ulus devletin üzerine oturacağı kültürel yerin oya üzere işlenmesini ve inşasını adım adım yöneten
Gazi Mustafa Kemal Atatürk üzere bir büyük başkanın ‘millî kültür devrimi
’ni yakından izlemiş, Atatürk’ün de musiki konusunda kıymet verdiği bir isim olan
Ahmed Adnan Saygun
gibi dünya çapında bestekarlara aşina bir topluluğun önünde konuşurken bir tez ortaya atıyorsanız, iki sefer düşünmenizde fayda vardır. Bu durum insanların düşünmekten çok eğlenmek için izledikleri TV’lerde mesnetsiz ‘
hüküm ve karar cümlelerini
’ peş peşe sıralamaya benzemez… Ya da o akşam olduğu üzere
AKM’nin Türk Telekom Opera Salonu
için “Burası opera salonu değil” demeye…
8 Kasım Cuma akşamı Ankara ve İzmir gibi
İstanbul Devlet Senfoni Orkestrası
’nı (İDSO) ve pek çok musiki etkinliklerini destekleyerek son derece iyi bir iş yapan
Denizbank’ın
düzenlediği “Türk Operası’nın 90. Yılı” temalı
Atatürk’ü Anma Konseri
ve aktifliğine katıldık… Birinci Türk Operası “
Öz Soy
” (adı bile pek çok şeyi söylüyor)… Hatırlanacağı üzere İran Şahı’nın resmî ziyareti vesilesiyle rastgele bilindik bir yabancı opera sergilemek yerine Atatürk tarafından orjinal librettosu
Münir Hayri Egeli’ye bestesi
ise
Ahmed Adnan Saygun
’a ısmarlanmış, içerik ve özü ulusal kültürün inşası yolundaki yapı taşlarıyla döşenmişti. Bu olay mükemmel bir üretimle, “Bir Cumhuriyet Şarkısı” ismiyle beyaz perdeye aktarıldı; Cumhuriyet Bayramı’nda gösterime girdi…
“Türk Operası’nın 90. Yılı” temalı
Atatürk’ü Anma Konseri’nde İDSO
’yu büyük usta
Gürer Aykal
, İstanbul Korosu’nu ise şef
Kübra Şenyaylar
Hanım yönettiler…
Yine Denizbank’ın dayanağıyla faaliyetlerini sürdüren
Semiha Berksoy Opera Vakfı
’nın bu yılki ödüllerinin sahibi
Mine Kurtoğlu
(Soprano),
Bülent Külekçi
(Tenor) ve
Tuncay Kurtoğlu
(Bas) ve koro tarafından seslendirilen A. Adnan Saygun’un yapıtlarını büyük bir keyifle izledik… Emeği geçen herkese şükran borçluyuz…
Aynı hisleri konser öncesinde Prof. Dr. İlber Ortaylı’nın yaptığı, bizce son derece
talihsiz
konuşma için argüman edemeyeceğiz…
Hocanın ‘hüküm ve karar cümleleri’ şöyleydi:
“Bu temsilin sonunda -artık 90. yılda doğruyu konuşmak zorundayız- büyük Atatürk çok mutlu kalmadı. ‘Yapamadınız bu işi’ dedi. Kimseyi suçlamadı. ‘Yapamadınız’ dedi…”
Ortaylı’nın tezine nazaran Ata’nın bu tespiti üzerine müzik insanları eğitim için yurt dışına gönderilmişti…
Oysa biraz araştıran görür ki -örneğin benim merhum peder gibi- yurt dışına eğitim hedefli bilim, sanat ve müzik insanı gönderme süreci 1920’lerin ortalarından itibaren başlamıştı… Hasbelkader katkı verdiğimiz
TRT’nin “Cumhuriyete Kanat Gerenler”
belgeselinde
bu
‘idealler kuşağı
’nın kıssasını 250’den fazla portreyi anarak anlatmıştık… Yani, Öz Soy’un sahnelendiği 1934 yılında Ankara’da bulunan genç müzik insanlarının kıymetli bir çoğunluğu -Adnan Saygun ile başrol oyuncuları
Nurullah Şevket Taşkıran
ve
Nimet
Vahid
de- eğitimlerini tamamlayıp yurt dışından memlekete dönmüşlerdi. Bu bir…
Gelelim ikinci teze, yani Atatürk’ün takdir etmemesine…
Atatürk, Öz Soy Operası’nın ve provalarının nasıl gittiğine ait evvel Sovyet Rusya Ankara Sefiri
Lev Karahan
’ın görüşüne başvurmuş. Karahan iki kere provalara gelmiş. Sonrasında da şahsen Atatürk’ün kendisi, 12 Haziran 1934 Salı günü provayı teşrif etmiş. Çıkarken de ‘bravo’ diye bağırdığı ve tekrar o gece yapıtın bestekarı ve sanatkarlarını Çankaya Köşkü’ne davet ettiği,
Semiha Berksoy
Hanım’ın babasına yazdığı 14 Haziran tarihli mektupta ve öteki davetlilerin anılarda belirtilmekte.
19 Haziran 1934 tarihinde Atatürk ve İran Şahı huzurunda birinci temsili yapılan Öz Soy Operası, tıpkı ay içinde toplam üç defa sahnelenmiş. Bir ay sonrasında ise Atatürk, Adnan Saygun’u Yalova’daki yazlık köşke çağırtıp Türk Müziği’nin kökenlerine ilişkin çalışmalarını ve raporunu kendisine sunmasını istemiş. Bu rapor, ekim ayında bir defa daha Çankaya Köşkü’nde öbür iştirakçilerin huzurunda da sunulup tartışılmış. Yani Adnan Bey’i takdir etmemiş olması hakikat hudutları içinde olamaz…
Adnan Saygun, yeniden ekim ayında Atatürk’ün isteğiyle İstiklal Marşı’mızın bestekarı ve orkestranın uzun yıllardır şefliğini yapmakta olan
Zeki Üngör’ün yerine Riyaset-i Cumhur Filarmoni Orkestrası
şefliğine atanmış. Atatürk’ün isteğine karşın atamasının bürokrasi tarafından türlü münasebetlerle ‘vekâleten’ yapıldığı belirtiliyor. Bestekar, orkestrasıyla birinci konserini 23 Kasım’da vermiş.
Ekim ayında Ankara’daki üç genç besteciden
Halkevi
aracılığıyla Atatürk’ün Ankara’ya gelişinin 15. yıl dönümü olan 27 Aralık 1934 tarihinde temsil edilmek üzere tek perdelik üç yeni opera istenmiş. Metinler, Öz Soy’un librettosunu yazmış olan Münir Hayri Egeli tarafından kaleme alınmış. Adnan Saygun tekrar bu üç bestekar içinde yer almış. “Ülkü Yolu”nu bestelemesi düşünülen
Ulvi Cemal Erkin
sürenin darlığını münasebet göstererek vazifesi kabul etmemiş. Necil Kâzım Akses, “Bayönder” operasının birinci üç sahnesini bestelemiş. Adnan Saygun ise tekrar ağır çalışma disiplini ve misyon aşkıyla “Taşbebek” isimli operayı dar vakitte, onca farklı sorumlulukları içinde tamamlamış.
Bu ortada meraklısı için not: 1 Kasım 1934’te, Atatürk,
TBMM
açılış konuşmasında hoş sanatlar ve müzik alanında yapılması gerekenleri vurgulayıp yeni k
ültürel amaçlar
göstermişti.
Bestelenen iki yeni eser, 27 Aralık 1934 tarihinde temsil edildi. Adnan Saygun çok ağır çalışmaya bağlı yorgunluk yüzünden nükseden orta ve iç kulak iltihabı nedeniyle orkestrayı 39 derece ateşle yönetmiş ve sonrasında ağır derecede hastalanmış. Temsilden sonra
Necip Ali
sahne gerisine gelip “Gazi Hazretleri tarafından bana verilen vazifeyi ifaya geldim. Gazi hazretleri eserinizden çok şad kaldıklarını ve bu yapıtınızın kendilerinin haleti ruhiyeleri üzerinde özellikle müteessir olduğunu size söylememi buyruk buyurdular” deyip, Saygun’u alnından öpmüş ve kelamlarına şöyle devam etmiş: “Gazi Hazretleri sizi kendi isimlerine alnınızdan öpmemi buyruk buyurdular.”
Bu gerçekler ışığında Atatürk’ün,
millî
kültür
meselesinde ve bilhassa Öz Soy konusunda nasıl olup da “İltifatına mazhar olamamaktır”, anlaşılması zor…
