Bir yabancının kaleminden İstanbul depremleri
Deprem haberleri verilirken spikerlerin sık sık kullandıkları “Beklenen İstanbul depremi” cümlesinden doğrusu ben biraz rahatsız oluyordum ve içimden ben beklemiyorum, diyordum. Unutmayalım, beklemek, kavuşmaktır. Kavuşmak ise insanı keyifli eder. Durum bu türlü olunca beklenen İstanbul zelzelesi yerine, mümkün İstanbul zelzelesi dersek daha hakikat bir tabir kullanmış oluruz.
Şimdilerde sol kesim üzere, sağ kesim de maalesef zevksiz bir Türkçeyle, Cemil Meriç’in sözüyle “uydurca”yla konuşuyor. Muhafazakâr topluluğa ilişkin televizyonların haber sunucuları bile “Olası İstanbul depremi” deyip duruyorlar. Ben, bu sefer de sanki bunlar sarsıntının olmasını mı istiyorlar diye yeniden içimden geçiriyorum.
Allah’a şükürler olsun ki, iki gün evvel 6,2 büyüklüğünde kendini gösteren ve İstanbul halkını sokaklara, parklara döken sarsıntıda can ve mal kaybı olmadı. Rabbim, hepimizi büyük küçük sarsıntılardan ve başka bütün âfetlerden koruma buyursun!
Eski metinlerde sarsıntılardan “hareket-i arz” diye kelam ediliyor. Vak’anüvis tarihlerinde de mesela Tâcü’t-Tevârih’te bu türlü geçiyor. Güneş üzere, ay üzere, yıldızlar üzere dünyamız da olağan ki yaratıldığı günden beri hareket ediyor. Hem kendi etrafında hem güneşin etrafında dönüyor. Bütün bu gök cisimleri de Mevlevi dervişleri üzere dönüp duruyorlar. Sanki bunun için mi ayakta icra edilen Mevlevi zikir merasimlerine “semâ töreni” denildi.
Orasını bilemiyoruz, bildiğimiz bir şey varsa, iki türlü dönen küre-i arzın üstünde hareket etmeyen hiçbir şey yoktur. Yalnızca üstünde mi, dünyamızın içi de fokur fokur kaynıyor. Yanardağlardan vakit zaman ve olanca öfkesiyle fışkıran lavlar içteki öfke hareketinin tezahüründen öteki nedir ki? Özetle söyleyecek olursak, kâinatta hareket etmeyen hiçbir şey yoktur. Merhum Nureddin Topçu, tahminen de bundan ötürü yapıtlarında “hareket felsefesi”ni öne çıkarmaktadır.
Lafı daha fazla uzatmadan asıl mevzumuza gelelim, tarih boyunca İstanbul’da vukû bulan büyük küçük “hareket-i arz”lardan -depremlerden canım- biraz olsun bahsedelim. Unuttuğumu sanmayın, bu vahim yer titremesinin bir ismi da “zelzele”dir. Zelzele de vakit zaman yer altından duyulan velveledir. Geçelim…
Tarihi İstanbul zelzeleleri gerek yerli gerek yabancı müelliflerin bu bahiste kaleme aldıkları yapıtlarda uzun uzun ve olanca dramatik sahneleriyle anlatılıyor. Ben ecnebi bir tarihçinin meşhur Joseph Von Hammer’in “İstanbul ve Boğaziçi” isimli kitabını kaynak alarak kimi İstanbul sarsıntılarından kelam edeceğim. Daha doğrusu, ismini verdiğim yapıttan nakilde bulunacağım.
Hammer, “İstanbul ve Boğaziçi”nde hem Bizanslılar hem de Osmanlılar vaktinde meydana gelen zelzeleleri anlatıyor. İsterseniz evvel Konstantıniyye sarsıntılarından başlayalım:
Herakliyus’un hükümdarlığının birinci yılı, Acemlerin Suriye’ye saldırması ve bir zelzele tarihi olarak kayıtlanmıştır. Sekizinci yüzyılda, yani 732 yılında meydana gelen iki sarsıntıda kutsal İrene Kilisesi, İmparator Arcadius’un Xerolophus’daki yani bugünkü Avratpazarı’nın olduğu yerdeki heykeli ve 740 yılında İmparator Theodosius’un Altın Kapı’daki heykeli yıkıldı. Bütün bu sarsıntılar, 876 yılında İmparator Michael vaktinde, Nil kıyılarından Boğaziçi kıyılarına kadar tüm Asya’yı şiddetli bir formda titreten büyük sarsıntıyla karşılaştırılamaz.
Bu zelzelede Laodicea’nın dağ eteği yıkılıp, denize döküldü ve burada dört yüz binden fazla insan harabeler altında kaldı. Büyük Justinian vaktinde yıkılan ve sonra büyük bir ihtişamla tekrar inşa edilen Ayasofya kubbesinin üçte biri, Basilius ve Constantin’in hükümdarlıkları esnasında 987 yılında meydana gelen zelzelede yıkıldı. Başka öbür zelzeleler, kısa vakitte daha büyük yıkımlara sebep oldu. Ancak bunlardan hiçbiri İmparator Michael’in 1033 yılındaki hükümdarlığı vaktindeki kadar uzun sürmemiştir. Bu zelzelede yeryüzü 140 gün boyunca, arkası ardı kesilmeden titremiş ve İstanbul ile Kudüs’teki kiliselerin çökmesi esnasında birçok insan yıkıntılar altında kalarak ölmüştür.
Dört yıl sonra 1037’de, sarsıntı müttefikleriyle, açlık ve veba ile birlikte -İstanbul’u mağlup etmek üzere- geri döndü. Bundan sonraki yıllarda, 1038 ve 1040 yıllarında tahribat Trakya ve İzmir’e kadar genişledi. Tekrar 1064 yılında İstanbul, Constantin Ducası’ın, hükümdarlığının beşinci yılında yine sallandı. Andronicus hükümdarlığının dördüncü yılında (1296) sarsıntı, Paleolug’un kutsal Apostel Kilisesi’nin önüne diktiği Melek Michael (Mikail)’in heykelini yere devirdi. Bundan dokuz yıl sonra, 1035 yılında yeryüzü yedi ay aralıkla iki sefer daha sallandı. Birincisinde yalnızca İstanbul, ikincisinde ise bütün takımadalar, Ege Denizi’nden Suriye’ye ve Mısır’a, Rodos, Kandiye ve İskenderiye’ye kadar…
Hammer, Osmanlı devrinde meydana gelen İstanbul sarsıntılarından de şu örnekleri veriyor:
Sultan Üçüncü Murad’ın hükümdarlığı periyodunda 1592 yılında, Şevval ayının dördüncü günü, bir salı gecesi meydana gelen zelzele, İkinci Mehmed Camii’nin (Fatih Camii) avlu üstündeki birçok kubbeyi ve Topkapı’dan yani Son Bizans hânedanının savaşarak öldüğü o zamanki Romanus Kapısı’ndan pek uzakta olmayan kentin surlarını çatlatıverdi. Sarsıntılar arkası gerisine birkaç gün devam etti.
Keza 1110 ve 1124 yılları (1698 ve 1712) da küçük zelzelelerle sarsıntılar geçirdi. Bunların en dikkat cazibeli olanı 1718 yılının 5 Recebinde çarşamba günü meydana gelen zelzeledir ki, Devlet-i Âli, utanılacak bir antlaşmayı Pasarofça Antlaşması’nı imzalamıştır. O gün üç dakika boyunca İstanbul’un binaları sallanmıştır. Bu sarsıntılarda Yalıköşk’teki saray duvarlarının önünde bulunan yalı konutları, Edirnekapı surları ve Yedikule yıkılmış, birçok caminin ve hamamın kubbeleri çatlamıştır. O kadar ki, sokaklar baca ve pencere harabeleriyle dolmuştur. Daha kötüsü, sarsıntılar bir saat sonra tekrar başlamış ve üç gün boyunca Avrupa ve Asya kıyıları tâ Akdeniz’den Karadeniz’e kadar titremiştir. İzmit’te gümrük, bütün gümrük tahsildarlarıyla birlikte denize düşmüş. Karamürsel’de mahkeme binası çökmüş ve kadılar altında kalarak ölmüştür. O esnada, öbür vezirlerle birlikte, Büyükdere’nin çabucak karşısında bulunan Hünkâr İskelesi’nde bulunan Başvezir Raşid, kaleme aldığı imparatorluk tarihinde dışarıdaki her şeyin ve söğüt yapraklarının nasıl titrediğini anlatmaktadır.
Bunu takip eden üç yılda, 1727, 1728, 1729 yıllarında İstanbul’da üç sarsıntı daha olmuş, lakin bunlardan yalnızca sonuncusu büyük ölçüde ziyan vermiştir. Sultan Mahmud periyodunda 1763 yılında Zilhicce ayının 15’i, salı gecesi yeryüzü iki dakika boyunca sallanmış, artçı sarsıntılar beş altı gün boyunca devam etmiştir. Bu sarsıntıda Sultan Mehmed ve Sultan Bayezid mescitlerinin kubbeleri kayda paha ziyan görmüşlerdir. Devlet-i Âli Tarihi’nde tasvir edilen en büyük sarsıntı 1765 yılında meydana gelen sarsıntıdır.
Hammer, son olarak kendinin de yaşadığı ilgi alımlı bir anıyı şöyle anlatıyor:
“Nihayet bu satırların müellifi, İstanbul’daki dört yıllık ikameti esnasında şahsen iki hafif zelzele yaşamıştır. Birincisi, kentte posta günü telgraf yazmakta olduğum yazı masası ve kalem o yana, bu yana hareket ediyordu. (Dedik ya, aslında yer hareket ediyordu)
İkincisi ise, akşamüzeri Büyükdere’de gezinti yaparken refakat ettiğim hanımla başlarımız birbirine çarpmış ve birbirimizi kabalıkla suçlamıştık. Tâ ki meskene geldiğimizde yayılan haberlerden kentte bir sarsıntı olduğunu anlayınca durum aydınlandı.”
Not: Sayın Senâil Özkan tarafından çeviri edilen ve 2011’de Türk Tarih Kurumu’nca yayımlanan bu yapıtta İstanbul’la ilgili daha birçok kıymetli bilgilere yer veriliyor.
