Bir kültürel metamorfoz üzerine
Biden ve Demokratlar 2020 seçimini kazandıklarında herkes bir oh çekti. Onlar, kaba saba Trump’ın bıraktığı izlenimin tersine, orta sınıf hassasiyetlerin temsilcisi olarak görülüyordu. O denli ya;
çevreye, kurda kuşa, çiçeğe böceğe bu kadar titizlenen; eşcinsellerin, LGBT’nin, göçmen çalışanların hakları için kararlılık gösteren Demokratların insanlık için barış umudu olması kadar mâkûl ne olabilirdi?
Gelin görün ki, tam aksi oldu ve Demokratlar, NATO’yu Rusya karşısında savaş konumuna geçirdi. Herkes kendisine yeni bir Soğuk Savaş mı yaşıyoruz diye sordu. Biden yaptığı konuşmalarda Rusya, Çin, İran, Kuzey Kore’yi
insanlığın (Batı’nın) kıymetlerine karşı bir tehdit
olarak tanım etti ve onlarla savaşacaklarını ilân buyurdu. Demokratlar bu iklimde dünyâya Rusya-Ukrayna savaşı ve Gazze’de soykırımına dönüşen Filistin-İsrâil savaşını ikram etti.
Bu paradoksal geçiş nasıl oldu? Robert Louis Stevenson’ın o büyüleyici romanı
Dr. Jekyll ve Mr. Hyde’ın Tuhaf Hikâyesi’
ndeki kurguyu neredeyse birebir karşılayan bir durumla karşılaşıyoruz. Aslında bu,
orta sınıfların kültürel ve zihinsel genetiğinde ortaya çıkan bir doku bozulmasının mahsulü
olan bir dönüşümdü (metamorfoz). Metamorfozun kökleri orta sınıfların temel (arkhe) formunu oluşturan burjuva geleneklerdeki problemli noktalara kadar geri çekilebilir. . Bunların başında, burjuvaların arılanma ve incelme tutkusu gelir.
Burjuvalık, zihnini ve ruhunu arılandırma peşinde koşan bir kültürel cinstir.
Bunu kabaca iki biçimde yaparlar: Ya, geçmiş yahut gelecek imgesi üzerinden. Saf (altın) bir geçmiş bulup, orada arılanmak ile saf (altın) bir gelecek bulup orada arılanmak iki zıt istikâmet olmakla; iki tarafı birbirine düşman etmekle birlikte kuvvetli bir müşterek paydaya işâret eder: Arılanmak.. Arılanmacı, saflaştırmacı burjuva jenerasyonları, arılanma işini, çileciliği içine alacak biçimde, yarı dinî yarı dünyevî temelde entelektüel ve sanatsal bir problem hâline getirdiler. Bu tıpkı vakitte onların sınıfsal misyonuydu. Burjuva mahremiyet bir arılanma alanıydı. Bunun yegâne dışavurumu, çok kez siyâsal aksiyon olmakla birlikte daha temelde
diğerkâmcı, kamucu, toplumcu sâiklerle
yapılan hareketlerdi. Bunda da çok başarılı olduklarını söyleyebiliriz. Aristokrasilerin alabildiğine dışa vurumcu (biçimci), içi boşalmış dünyâları karşısında bu içe vurumculuk (özcülük) çok canlı bir tezdi.
İkinci sorun, yâni
incelmişlik
meselesi çok daha zordu. İncelmeler ister istemez biçimlerde ortaya çıkıyor. İçe vurumcu, özcü bir tez ahlâkî olabilirdi. Bunları ideolojide, edebiyatta hatta müzikte işlemek ve rekâbete açmak mümkündü. Fakat iş meselâ üç boyutlu plastik sanatlara (resim, heykel, mimârî vb) geldiğinde ortaya önemli
bir estetik açık
çıkıyordu. Bu meydanda içe vurumcu burjuvaların dışavurumcu aristokratlarla başa gelebilmesi neredeyse imkânsız olmuştur. (Elyevm bu açık çok net olarak görülebilir). Aslında
ortaya çıkan çelişki, çözülebilir (paradoks) değil çözülemez (antagonizma)
niteliktedir. Bu, daha derinde etik/estetik dertlerin eş anlı karşılanması üzere bizâtihî güç olan; lâkin çağdaş târihlerde halli daha fazla zorlaşan bir ikilemi düşündürmektedir.
Orta sınıflaşma
bu derin çelişkinin aşılmasında düşündürücü bir birinci duraktır. Bunun kökleri Elizabeth/Edward İngiltere’sinde bulunabilir. Püritanların çokları bununla bile iktifâ etmediler. Lakin ölçülü bir
püritanizm
yavaş yavaş burjuva dünyâları ele geçirmeye başladı. Püritanlar, estetik telaşlardan uzaklaşmayı, kabalığın istekli kabûlünü hatta temel tercih olan
etik gâyeler ismine onların vazgeçilebilir olduğunu
argüman ediyorlardı.
Basitlik ve sâdelik estetik arayışları bastırıyordu.
Aristokratların inceliklerini onların yozlaşmışlığı olarak pahalandıran, hâsılı onlarla incelik yarışına girmenin bile bir sapma olduğunu düşünen bir bakıştı bu.
Kabûl edilebilir tek üç boyutlu iş, tekmil türevleriyle birlikte mühendislik olabilirdi.
Orta sınıflaşmayı derinleştiren hâdiseler temel olarak II. Genel Harp sonrasında yaşandı. Burjuva dünyâların;
rutinleşme ve bürokratikleşme
olmak üzere iki kaba tornada traşlanmasını, iğdiş edilmesini tabir eder. Orta sınıflaşma, burjuvaların edebî ve felsefî temeldeki derinleşmelerini de dumura uğratır.
Burjuva mühendislik geleneklerin, onun edebî ve felsefî geleneklerini zayıflatmasında daha berrak görebiliriz.
Birincisi ABD, oburu ise Avrupa mahreçli olan; birincisi daha çok tüketime; ikincisi ise daha çok
tasarrufa
özenen yâni iki açılımı olan bir sınıflaşmaydı bu.
Avrupa orta sınıfları, burjuva içevurumculuğunun derinleşmeci tarafların
ı yok etmedi lakin
budadı ve kütleştirdi
. Geride meselâ Fransız orta sınıf huysuzluğu ve Alman orta sınıf kabalığı kaldı.
ABD’li orta sınıflar ise daha çok direkt içevurumculuğa saldırdılar
. Görgüsü olmayan; incelik kaygısı de taşımayan, son derecede çocuksu, kompleksiz bir dışavurumculuktu bu. Pek de görülmeyen konu, dışavurumcu orta sınıflaşmada, çok sıkıntılı da olsa
püritan ahlâkî boyutun aşınması ve gündemden düşmesiydi.
Soğuk savaş sonrasında bu iki usul orta sınıflaşmadan ayakta kalanı ABD üslubu olandı. Globalleşmenin aslında Amerikanizasyon mânâsına gelmesi tam da bunu anlatır. Burjuva târihten miras kalan,
bürokrasi ile evlenen mühendislik, ondan boşanmış ve finansallaşmış iktisat ile yeni ve cinî bir eşleşme yapmıştır.
Yeni orta sınıf kamusallıkları artık tüketim üzerinden,
taşkınlıkta hudut tanımaz dışavurumları
temel alacaktır. Edebî/felsefî birikimler de bundan nasiplenecektir.
Yeni orta sınıflaşmanın diyalektiği kendi içinde ortaya çıktı. Tüketimin demokratizasyonu, sonuçta tüketme aksiyonunu mânâsızlaştıracaktı. Hâlbuki
yeni sınıfsal eşitsizlikleri şahsen tüketimin içinde kurmak
en mâkûl olanıydı. Hatta bu biçimde burjuvaların aristokratlar karşısında pes ettiği bir kültür savaşını tüketim üzerinden yine kurmak ve kazanmak da mümkündü. Tüketimin içinde marjinal olanın her biçimde kazanacağı bir
incelme/soylulaşma
(gentrification)
yarışı
hârika bir tahlildi. Burada
kimin ne kadar derinleşeceği değil, ne kadar sürat yapacağıydı
önemli olan. Üst, orta ve alt orta sınıf kategorileri inşâ edildi. Bu kategoriler daha sonra kastlaştırıldı. Elbette bu yarışın herkesçe kabûl edilmesi gereken olmazsa olmazları olacaktı. Bunları yarışın start aldığı çizgiye yerleştirdiler:
Etnik/pagan dinsel/ cinsel çeşitlilik, ifrad-ı muhabbet düzeyinde tabiat ve hayvan sevgisi… Bunlara kaba erillikle (babalık) özdeşleşen iflâh olmaz bir homofobinin
eşlik ettiği pek de dikkat çekmedi. Hâsılı
Arya
sevgi pıtırcıklarının bir anda müsellah hâle gelmesi, kaybetmiş ve kaybetmelerini müstehak buldukları
parya
orta sınıfların otokratik başkanlarla kaynaşan gücüne karşı paniklemeleri ve hiddetlenmeleridir metamorfozun sırrı…
