Bir akıncı beyi
“1899’da İstanbul’da doğdum. Büyükbabam 150 sene evvel Bolu’dan İstanbul’a gelmiş, büyükanne tarafım Isparta cihetinden. Onların İstanbul’a gelişleri ise 200 sene evveline rastlıyor. Yâni İstanbulluyum. Ancak vaktiyle bir konferans vermiştim. Orada demiştim ki: Ben hem Bosnalıyım hem Budinliyim, hem Üsküplüyüm hem Atinalı hem Sofyalıyım, hem Erzurumlu hem Erzincanlıyım. Lakin İstanbulluyum. Hiç ayırmam.”
Baba tarafından jenerasyonu Ramazanoğulları’na, annesinin nesebi de bugün Budapeşte’de medfun meşhur Gül Baba’ya dayanan Ekrem Hakkı Ayverdi (1899-1984), Osmanlı ve Anadolu coğrafyasına yaklaşımını bu cümlelerle özetlemişti. Kendisinin hayatı da kelam konusu geniş ufkun pratik örneklerini bir ortada barındırıyordu:
1920’de Mühendis Mektebi’nden mezuniyetinin ardından 1950’lerin başına kadar devam edecek olan müteahhitlik mesleğine başlamıştı. Çocukluğunun geçtiği Şehzadebaşı semtinin tarihî ve kültürel atmosferinden aldığı ilhamla, mesleğini “mazinin ihyası” maksadına adamış, İstanbul ve Trakya’da çok sayıda tarihî yapıtın onarım projelerini gerçekleştirmişti. Yalnızca müteahhitlik yapmakla kalmayan Ayverdi, ayak bastığı ve çalıştığı bütün muhitlerde tıpkı vakitte sanat yapıtları, mushaflar, sınır levhaları, nadide kumaş ve çiniler toplamış, bir nevi “âsâr-ı atîka koleksiyoncusu” hüviyetine de bürünmüştü.
Ekrem Hakkı Ayverdi’nin elinin değdiği işlerin listesi epey kabarık. İstanbul’daki onarımları: Ayasofya Camii, Lâleli Camii, Heybeliada Camii, Vakıf Gurabâ Hastanesi, Zeynep Hanım Konağı, İstanbul Üniversitesi bünyesinde çok çeşitli binalar, Gazanfer Ağa Medresesi, Mesih Ali Paşa Camii, Topkapı Sarayı, Kuyucu Murad Paşa Medresesi, Bali Paşa Camii… Bursa’daki inşaatları: Vilayet Konağı, Maliye Dairesi, Vilayet Matbaası. Edirne ve Trakya’daki onarımları: Selimiye Camii, Eski Cami, Üç Şerefeli Cami, Bâyezid Camii, Muradiye Camii, Havsa Sokollu Mehmed Paşa Camii, Çorlu Süleyman Paşa Camii… Yalnızca en öne çıkanları sıraladığım listede öteki pek çok eser de mevcut.
Yeğeni Sinan Uluant’ın transferiyle “Bu meslek artık yapılmaz” diyerek müteahhitliği bıraktığı 1950’lerden itibaren mimarlığın teorik kısmına odaklanan ve yazılı eserler vermeye başlayan Ayverdi, birebir vakitte alana inerek Osmanlı coğrafyasını da adımladı. 1952, 1956, 1969, 1972 ve 1976’da yaptığı detaylı seyahatlerle Yugoslavya, Yunanistan, Bulgaristan, Romanya ve Macaristan’daki Türk yapıtlarını yerinde inceledi, ayrıyeten Anadolu’nun dört bir yanında daima seyahatlere çıkarak mimarî ve kültürel bedelleri kayıt altına alındı.
Dikkatle bakıldığında, Ekrem Hakkı Ayverdi’nin hayatında üç boyutun iç içe olduğu görülür: Mesleksel deneyim, sahanın tetkiki ve teorik art plan bilgisi. Ömrü boyunca topladığı sanat yapıtlarını, koleksiyonlarını ve bütün gayrimenkullerini 1978’de kurduğu Kubbealtı Akademisi Kültür ve Sanat Vakfı’na bağışlayan Ayverdi’nin kitap ve makaleleri, şu anda eksiksiz biçimde elimizin altında. Özellikle Osmanlı coğrafyasını çalışan araştırmacılar için, kelam konusu eserler daha uzun yıllar çok değerli birer müracaat kaynağı olmaya devam edecek üzere görünüyor.
Yarın (24 Nisan), ömrü boyunca bir akıncı beyefendisi şuuruyla çalışan Ekrem Hakkı Bey’in 41’nci vefat yıldönümü. Kendisine bu vesileyle rahmet niyaz ederken, Uğur Derman Hoca’dan dinlediğim şu anıyı paylaşmak istiyorum:
“Dedem merhum, ablamla beni 1944’te Ayasofya’ya götürdü. 1934’de müzeye çevrilmişti, sonra herhalde büsbütün kilise havasına girsin diye Ayasofya Camii’nin levhalarını indirmişler ve oradan çıkarmaya kalkmışlar. Ancak 7,5 m. çapındaki bu dairevî yazılar çerçevelerine vaktiyle içeride çatıldığı için, yerde duvarlara dayanmıştı. Bize rehberlik eden yaşlı zâta “Bunlar niçin yerde duruyor?” diye sorduğumuzda, “Kapıdan çıkarılamadığı için” demişti. Bu durum 1948’e kadar bu türlü devam etmiş. Vaktin müze müdürü Muzaffer Ramazanoğlu’na, İbnülemin Mahmud Kemal ve Ekrem Hakkı Ayverdi beyefendiler bu mevzuda müracaat etmişler. O da cevaben, “Benim için asılmasında mahzur yok, ama bunları tamir ettirip asabilmem için tahsisat yok, şayet para bulursanız buyurun yaptırın” demiş. Ekrem Hakkı Ayverdi’yle Nazif Çelebi maddî tarafını üstlenmişler. Ekrem Bey’in murakabesinde levhalar tamir ettirilip 1949’da yerine asılmış. Ben burayı yine 1952’de ziyaret ettiğimde, şimdiki üzere üstte asılı duruyordu.”
