Ankara’da Yükseköğretim Kongresi’nde kimlik bunalımı masaya yatırıldı: Uluslararası katılımcılar ortak sorunlara dikkat çekti
Maarif Platformu Lideri Prof. Dr. Osman Çakmak’ın öncülüğünde Prof. Dr. Dursun Ali Tokel, Doç. Dr. Gürkan Ergen ve Doç. Dr. Said Ceyhan’dan oluşan kıymetlendirme takımı, kongre sürecini sunulan Kongre bildirisini kıymetlendirdi. Mevzuyu derinlikli bir biçimde tahlil ederek mevcut yüksek öğretim problemlerine dair bütüncül bir bakış açısı sundu.
Türkiye, son yıllarda Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan liderliğinde ilan edilen “Türkiye Yüzyılı” vizyonu doğrultusunda, bilhassa savunma sanayiinde elde ettiği başarılarla yerli ve ulusal atılımlarını süratle sürdürüyor. Bu büyük dönüşümün eğitim ayağını ise Ulusal Eğitim Bakanlığı’nın “Türkiye Yüzyılı Maarif Modeli” projesi temsil ediyor. Fakat bu kapsamlı vizyonun tüm kurumlarca benimsenmesi ve somut çıktılara dönüşmesi için aydınlara ve fikir kuruluşlarına bilhassa üniversitelere kıymetli vazifeler düşüyor. Bu doğrultuda, Maarif Platformu da faal bir fikir ve tahlil platformu olarak sürece teorik ve pratik katkılar sunuyor.
İşte tam da bu kritik süreçte, yükseköğretim kurumları ve Yükseköğretim Kurulu (YÖK) üzere kilit aktörlerin nerede konumlandığı sorusu kıymet kazanıyor. Bilimin toplumla gerçek manada etkileşime girmesi, üniversitelerin özgün bir kimlik kazanması ve 1980 askeri ihtilalinin mirası olan vesayetçi YÖK sisteminden sıyrılarak milletin buyruğunda, bölgesel ve tematik bir yapıya dönüşmesi için hangi adımların atıldığı merak ediliyor.
Bu soruların karşılıkları, 26-27 Mayıs 2025 tarihlerinde Ankara’da, İbn Haldun Üniversitesi ile Eğitim-Bir-Sen’in iş birliğinde düzenlenen Milletlerarası Yükseköğretim Kongresi’nde masaya yatırıldı. “Türkiye’de Yükseköğretimin Tekrar Yapılandırılması: Yenilikler, Problemler ve Tahlil Önerileri” başlıklı kongre, yükseköğretim topluluğunun uzun müddettir beklediği yerli ve gerçek bir yüzleşmeye yer hazırladı.
Türkiye’nin dört bir yanından yaklaşık 70 üniversitenin rektörleri ve yöneticilerinin yanı sıra Eğitim-Bir-Sen’in vilayet temsilcilerinin iştiraki, bilim problemine ülke çapında verilen ehemmiyeti gösterdi. YÖK ve ÖSYM liderlerinin da kongrede yer alması, yıllardır lisana getirilen ıslahat davetlerinin artık bir hareket planına dönüşebileceğine dair umutları artırdı.
Kongreye birçok ülkeden memleketler arası iştirakçiler da katkı sundu. Özellikle Asya-Afrika Üniversiteler Birliği Yöneticisi Prof. Dr. Eşref Abdurrefa, Türkiye’nin memleketler arası öğrenci çekme potansiyelinin sırf hudutlu bir kısmını kullandığını, mevcut siyasetlerin ise bu alanda son derece yetersiz kaldığını vurguladı.
İslam dünyasından katılan rektör ve akademisyenler de emsal formda, Türkiye’nin sahip olduğu tarihî ve kültürel mirasa karşın, üniversitelerinin bu mirasa uzaklıklı durduğunu lisana getirdiler. Eğitimin materyalist ve seküler bir yere kaymasının, yalnızca Türkiye’de değil, birçok İslam ülkesinde ortak bir kimlik ve mana krizine yol açtığını belirtti.
Katılımcılar, Türkiye’nin “Türkiye’den büyük” olduğunu tabir ederek, yalnızca coğrafik değil, medeniyet bakiyesi açısından da merkezî bir rol üstlenmesi gerektiğini hatırlattılar. Bu bağlamda Türkiye’nin, Batı’nın seküler ve materyalist bilgi anlayışının bir taşeronu ya da kültür distribütörü olmayı bırakıp; kadim İslam medeniyetinin taşıyıcısı ve ilim anlayışının tekrar kurucusu pozisyonuna gelmesi gerektiğine dikkat çektiler.
Ancak, “Türkiye Yüzyılı Maarif Modeli” gündemdeyken, Milli Eğitim Bakanlığı temsilcilerinin kongrede bulunmaması, sürecin şimdi tam manasıyla bütüncül bir yaklaşımla ele alınmadığına dair bir eksiklik olarak değerlendirildi. Yeniden de kongre sonrasında edinilen bilgiler, bu buluşmanın daha büyük bir sürecin birinci adımı olduğunu, yükseköğretimin evvel kendi sorunlarını gerçek biçimde tespit edip akabinde öteki kurumlarla paylaşmayı hedeflediğini ortaya koydu. Bu istikametiyle kongre, üniversitenin kendi içine dönük bir muhasebesi, bir “aynanaya bakma cesareti” olarak nitelendirildi.
Kongrede sunulan birtakım bildirilerin, sıkıntıları yüzeysel yaklaşımlarla örtmeye çalıştığı gözlemlenirken, kimi konuşmalar ise “yaranın iltihabına inme” hamasetini gösterdi. Bu eleştirel yaklaşımlarda en çarpıcı hakikatlerden biri, Türk yükseköğretiminin bu toprakların ruhuna yabancılaşarak bir tıp “ithal yapı”ya dönüştüğüydü. “Mesele yeni bir üniversite kurmak değil, bize ilişkin bir üniversiteyi inşa etme cesaretidir” şiarı, kongreye damgasını vurdu. Bu söz, yalnızca yapısal bir ıslahat daveti olmanın ötesinde, Nurettin Topçu’nun “irfanı olan maarif” ülküsüyle örtüşen esaslı bir zihniyet değişiminin habercisiydi.
Kongrede, akademisyenlerin yalnızca İngilizce makale sayısıyla ölçülmesinin, üniversiteyi Batı’nın bilim üretiminde bir “taşeron” pozisyonuna düşürdüğü eleştirisi getirildi. Asıl pahanın yetiştirilen öğrenci, kurulan niyet ekolü, inşa edilen bilim atmosferi ve milletle kurulan bağda olduğu söz edildi. Üniversitenin yalnızca bilgi tüketen değil, mana üreten ve kıymet inşa eden bir kurum olması gerektiği vurgulandı.
Akademinin topluma karşı sorumluluğunun yayın sayısıyla değil; danışmanlık, inovasyon, Ar-Ge ve yerli fikir üretimiyle ölçülmesi gerektiği belirtildi. Halkın kederiyle hemhal olmayan, kendi içine kapanmış bir üniversite yapısının, kendi bilim anlayışımızı inşa edemeyişimizden kaynaklandığı tespiti yapıldı.
Mevcut sistemde bilim siyasetleri ve araştırma önceliklerinin ya bulunmadığı ya da yalnızca kağıt üzerinde kaldığı, araştırma fonlarının önceliklere nazaran dağıtılmadığı, akademisyenlerin ise araştırmadan çok yayın sayısına odaklandığı eleştirildi. Tahlil olarak, akademik unvan verme ve kıymetlendirme kriterlerinin toplumsal ve bilimsel katkılar temelinde güncellenmesi gerektiği vurgulandı.
Üniversiteler, araştırma takviye kurumları ve endüstrinin ortak bir misyona kavuşması, takip sistemleri ve bağlayıcı kuralların getirilmesi, bilhassa üniversite idaresinde mahalli yetkililerin yer alması durumunda kaynakların aktif ve maksada yönelik kullanılacağı; raflarda kalan tez ve yalnızca yayın üretme anlayışının sona ereceği söz edildi.
Buna bağlı olarak, Türkiye’nin öncelikli araştırma alanlarının toplumun tüm kısımlarından gelen talepler doğrultusunda, aşağıdan üste yanlışsız şekillenip ilan edilmesi gereği üzerinde duruldu.
Sonuçta, üniversitelerin araştırma ve eğitim faaliyetlerinin toplumsal yarar ve ulusal gayelerle bütünleştiği bir yapı kurulduğunda, sanayi ile toplum ortasında aktif bir etkileşim sağlanacak; üniversite toplumun beyni ve aklı fonksiyonunu yerine getirecek, bilim üretimi gerçek manada fonksiyonel ve sürdürülebilir olacaktır.
Kongre bildirimlerinde, üniversitelerimizin diğerlerinin kavramlarıyla kendi dünyamızı inşa etmeye çalışmasının, problemleri sahih bir halde tanımlayamama ve bu topraklara uygun tahliller geliştirememe üzere sonuçlar doğurduğu çarpıcı biçimde söz edildi.
OECD’nin 2023 raporuna nazaran yükseköğretimde muvaffakiyet, “stratejik yani belirlenen kurallara uygun yönetişim kapasitesi yani yeteneği”, “kurumsal özerklik”, “şeffaf hesap verebilirlik” ve “paydaş katılımı” üzere dört sütun üzerinde yükseliyor deniyor. Halbuki diğerlerinin kavramları ile düşündüğünüzde sorunlarınızı çözemiyorsunuz.Evet, bu kavramlar üniversal ölçekte kıymetlidir; lakin bu kavramları bizim niyet dünyamızda, bizim tarihi bağlamımızda tekrar tanımlamadıkça, onlar yalnızca bürokratik vitrin ve gösteriş süsü olarak kalacaktır.
Kongrede sıkça vurgulanan temel problemlerden biri, kendi özgün bilim anlayışımızı inşa edemeyişimizin, bilim lisanını ruhsuz ve mekanik bir teknik üretim aracına indirgemiş olmasıydı. Halbuki bizim kadim geleneğimizde ilim, yalnızca objektif dataların toplamı değil; varlığın hakikatine ve hayatın gayesine açılan hikmetli bir seyahat olarak görülmüştür.
Bugün ise bilgi, sırf “veri” olarak sunulmakta; mana, bedel ve gaye üzere temel sorular dışlanmaktadır. Bu yüzden kendi kavramlarımızla yine buluşamıyor, fikir dünyamızı yerli bir yere oturtamıyoruz. Bu durum, bilim ile kültür ortasında derin bir kopuşa ve kimliksizliğe yol açmaktadır.
Bu bağlamda “Türkiye Yüzyılı Maarif Modeli”, tesiri şimdi hudutlu olsa da, bu yolda atılmış değerli bir adımdır. Lakin bu modelin yükseköğretime yansıtılamaması, üniversitelerdeki kimlik buhranını daha da derinleştirecek ve zihinsel sömürgeleşmeyi sürdürecektir.
Bu bahisle yakından bağlı bir öteki başlık ise “Sentetik Lisanla Maarif Olmaz” vurgusuyla gündeme gelmiştir. Ana lisanıyla bağı kopmuş, yapay ve ithal bir akademik lisan üzerinden hakikatle buluşmanın mümkün olmayacağı, bu lisan üzerinden hukuk, tıp ve ideoloji üzere esaslı geleneklerin kurulamayacağı açıkça lisana getirilmiştir.
Kongrede, “hekim” ile “hakîm” sözlerinin birebir kökten türediği hatırlatılarak, hikmetten kopan bir bilim lisanının hem halktan koptuğu hem de teknolojik gelişmeleri taklit seviyesine mahkûm ettiği belirtildi. Bu bağlamda, Batı tıbbındaki “beyin ölümü” kavramı ile klâsik tıp anlayışımızdaki “kalbin durması” kavramı ortasındaki fark, kavramların arkasındaki dünya görüşü farkını ve kültürel kopuşun boyutlarını gösteren çarpıcı bir örnek olarak sunuldu.
Doç. Dr. Said Ceyhan ve Dr. Öğr. Üyesi M. Akif Peçe’nin Yükseköğretim Kongresi’nde sunduğu ampirik çalışma, yükseköğretimin bilhassa toplumsal kalkınma üzerinde olumsuz tesirler doğurduğunu ortaya koydu. Üniversiteleşmenin arttığı periyotlarda boşanma ve mahkûm sayılarında artış, üniversite kentlerinde kütüphane yerine kafe sayısının artışı üzere tespitler dikkat çekti. Daha da çarpıcısı, üniversite eğitimi almış insan kaynağının ekonomik göstergeler üzerinde manalı bir katkı sunamadığı, hatta bir yük oluşturduğu belirlendi.
Bu bulgular, mevcut üniversitelerin ne toplumsal kalkınmaya ne de ekonomik gelişmeye katkı sağlayabildiğini, tersine toplumsal bozulmalara yol açabildiğini gösterdi. Eğitimdeki kimlik krizi ve yabancılaşmanın, üniversiteleri kendi milletinin gereksinimlerine değil, global akademik tahakküm sisteminin yönlendirmelerine nazaran faaliyet göstermeye ittiği, “sömürge üniversite” kavramının tartışılması gerektiği vurgulandı.
Üniversitenin Batılı indekslere endekslenmiş “akademik taşeronluk” merkezlerine dönüştüğü, bilginin millet için değil, görünürlük ve onay için üretildiği söz edildi. Ceyhan’ın WoS yayın sayıları ile ekonomik büyüme ve cari açık ortasındaki alakayı inceleyen çalışması, WoS yayınlarının ekonomik büyüme ile düşük, cari istikrar ile ise istatistiksel olarak anlamsız bir bağlantı içinde olduğunu gösterdi. Bu durum, akademik üretimin büyük kısmının gerçek yarara dönüşmediğinin ispatı olarak sunuldu.
Modern çağın en derin ve sinsi işgallerinden biri, ilim ve eğitim alanında yaşanan kavram sömürgeciliği olmuştur. İsmail Aydoğan’ın dikkat çektiği bu sorun, yalnızca sözlerimizin değil, niyet biçimimizin, bilim anlayışımızın ve eğitim sistemimizin de bir çeşit zihinsel kuşatma altına alındığını gösteriyor. Üniversitelerimiz, kendi fikrî köklerinden kopartılarak, seküler ve yararcı kalıplarla şekillendirilmiş global modellerin uygulama alanına dönüştürülmüş durumda. Bu dönüşüm, felsefî derinliği olmayan, imtihan odaklı, ezbere ve taklide dayalı eğitim siyasetleriyle daha da pekiştirilmektedir.
Oysa ilim, sırf bilgi birikimi değil, birebir vakitte mana ve bedel inşasıdır. Bilgiyi kim üretir, nasıl üretir ve ne için kullanır? Asıl soru budur. Kuru, mekanik ve tarafsız olduğu argüman edilen bilgi, bugün global ölçekte hegemonik hedeflerle yönlendirilmekte; toplumlar, bu düzmece tarafsızlıkla kandırılmaktadır. Bilginin hangi ahlaki tabana yaslandığı, hangi medeniyet tasavvuruna hizmet ettiği görmezden gelinmekte; böylelikle bilim, insanlığı yücelten bir bedel olmaktan çıkarılıp, araçsal aklın hizmetinde bir çıkar objesine indirgenmektedir.
İlmin kendi paha dünyamızdan, inanç ve kültür birikimimizden beslenmediği sürece bizi biz yapamayacağı ve eğitimin kimlik kazandırmayacağı açıktır. Çünkü ahlak olmadan hakikat aranamaz, hikmet olmadan ilim köksüzleşir. Bilim, bedellerden ve manadan soyutlandığında, beşere yol göstermek yerine onu araçsallaştırır; onu özne olmaktan çıkarır, objeye dönüştürür. Bu yüzden, eğitim sistemimizin de bilim anlayışımızın materyalizmin işgalinden kurtarılarak, yine esaslı bir tevhidî tabana oturtulması bir tercih değil, bir zarurettir.
