İslâm’ın amaç aldığı ve tarih içinde vakit zaman gerçekleştirdiği cemiyet nizamında toplumsal adaletin çok değerli bir yeri vardır. Bu adâlet anlayışına nazaran İslâm ülkesinde yaşayan her şahıs insanca yaşamak için gerekli olan gereksinimlerini elde edebilecektir. Şayet bunu kendi emeği ve imkânlarıyla elde edemiyorsa, yakınlarından başlamak üzere devlet hazinesine kadar uzanan çeşitli kaynaklar devreye girecektir. Bu maksat, toplumsal adalet için mecburî, kesinlikle yerine getirilmesi gereken birinci maksattır. Bundan sonra nasların ve uygulamanın teşvik ettiği “sosyal refahtan hisse alma” safhası gelir. Bu teşvikler Allah ve Rasûlünden gelmekte, işverenin personele, efendinin hizmetçiye “yediğinden yedirmesini, giydiğinden giydirmesini…” isteme derecesine kadar varmaktadır.

Fakirlikle gayret ve toplumsal adaleti temin için kullanılan imkân ve vasıtalar ortasında zekât, fitre, kurban, kefaretler, öşür, komşu hakları, faizsiz kredi (karz-ı hasen), fiilî yardımlaşma, nafaka, devlet hazinesi (beytü’l-mal) ve gerektiğinde vergiyi saymak mümkündür.

Evlilik birliği yahut ayrılmadan sonra nafaka yükümlülüğü çok konuşuluyor da yakından uzağa gerçek akraba ortasında alınan ve verilen nafakadan pek kelam edilmiyor.

Bu yazıda özet halinde bu çeşit nafakadan kelam edeceğiz.

Burada nafakanın manası, nafaka alacaklısı ve borçlusu, bunlarda aranan koşullar kelam konusu edilecektir.

Geniş nafaka yükümlülüğü bahse mevzu olduğunda içeriği şunlardır:

1. Yiyecek.

2. Giyecek.

3. Mesken.

4. Nafaka alacaklısı yaşlı veya hasta olup bakacak kimsesi yoksa hizmetçi.

Buraya kadar sayılan muhtaçlık unsurlarının niteliğinde ölçü, “ma’rûf” sözüyle tabir edilmiştir. Marûfun manası, amme vicdanının kabullendiği, örf ve âdete uygun demektir.

5. Tedavi masrafı.

6. Nafaka alacaklısının baba veya oğul olması ve bunların da evlenmeye gereksinimlerini bulunması halinde evlendirilmenin nafakaya dâhil olup olmadığı tartışılmıştır. Hanefîlere nazaran babanın oğlunu evlendirme mükellefiyeti yoktur. Ancak baba hizmet edecek birine muhtaç olur, eşi de bulunmazsa, nafaka borçlusu oğlu, onu evlendirecektir. Öbür müçtehitlerin bu mükellefiyeti karşılıklı olarak kabul etmedikleri görülmektedir.

a) Bayan ise muhtaç, erkek ise muhtaç olması yanında “çalışıp kazanma imkânından mahrum” bulunması.

b) Nafaka borçlusu ile akraba olması.

c) Nafaka borçlusu ile birebir dinden olması. İleride geleceği üzere nafaka alacaklıları eş, tarz, fürû ve yan hısımlardan ibarettir. Bunlardan eşin (zevcenin) gayr-i Müslim olması nafaka alacaklısı olmasına pürüz değildir. Yan hısımların Müslüman olmaları kuraldır. Yordam ve fürû’a gelince, müçtehitlerin birçoklarına nazaran, Müslümandan nafaka alacak olan yordam ve fürûun Müslüman olması kaide değildir; buna nazaran gayr-i Müslim oğul Müslüman babadan, Müslüman baba gayr-i Müslim oğlundan nafaka alır.

Akrabalık bağı, din birliği vb. kurallar iki tarafı da ilgilendiren kurallardır. Bunlara ek olarak nafaka borçlusunda aranan kaide onun diğerine muhtaç olmamasıdır.

Buraya kadar sayılan kurallar içinde “zenginlik ve fakirlik” de vardır; alacaklının yoksul, borçlunun bir ölçüde varlıklı olması gerekir. Lakin bu zenginlik ve fakirliğin ölçüsü nedir?

Nafaka borçlusu olabilmek için aranan zenginliğin ölçüsü konusunda “zekât mükellefi olacak kadar, fitre mükellefi olacak kadar” üzere ölçüler ileri sürülmüştür. Hanefîlerden İmam Muhammed’in, İbnu’l-Hümâm tarafından tercih edilen içtihadına nazaran sabit, belirli bir geliri olanlarla bu türlü olmayanlar mükellefiyet bakımından farklıdırlar:

Sabit ve muhakkak bir geliri olan şahıslar aylık veya yıllık gelirlerinden kendi geçimleri için gerekli olanı ayırırlar, geriye kalan olursa nafaka borçlusu olurlar.

Gün kazanıp gün yiyen, gelirleri sabit olmayan şahıslar ise her gün için kendi masraflarını ayırırlar, geri kalan ile nafaka borçlusu olurlar.

Nafaka alacaklısı olabilmek için gerekli olan fakirliğin en uygun tanımı olağan koşullarda geliri, sarfiyatını karşılamamaktır. Bir ölçü geliri olsa dahi bu gelir şahsın temel muhtaçlıklarını karşılamıyorsa kişi yoksul (nafaka alacaklısı) sayılır.

Küçükler, bayanlar, akıl ve ruh hastaları, kör ve kötürüm üzere özürlüler, çalışmak istediği halde iş bulamayanlar “kazanma imkânından mahrum” sayılmışlardır. Bu gibiler, öteki kaideleri taşıdıkları takdirde nafaka alacaklısı olurlar.

Nafakaya muhtaç olan baba ile tahsilde bulunan oğlu, vücutça çalışma pürüzleri bulunmadığı halde de nafaka alacaklısı olabilmektedirler; yani oğlun babaya “çalış, kazan ve ye” demeye hakkı yoktur; baba da tahsildeki oğluna “çalış ve geçin” diyemez.

Gelecek yazıda nafaka alacaklısı olan akraba sonunu ele alalım.