Sancak’ta birkaç adım…
Osmanlı İmparatorluğu’nun dağılma sürecini hızlandıran Berlin Mutabakatı (1878), özellikle Balkanlarda önemli değişimler meydana getirmişti. 1400’lerin ortasından itibaren Osmanlıların hâkimiyetindeki Yeni Pazar Sancağı’nın yeni kurulan Sırbistan ve Karadağ ortasında bir tampon bölgeye dönüşmesi, muahedenin alanda meydana getirdiği değişikliklerden biriydi. Sancak’ın yönetimi kâğıt üzerinde hâlâ Osmanlı’nın elindeydi, lakin Avusturya fiilî durum yaratarak bölgede aktifliğini artırıyordu. 1879’daki yeni bir mutabakatla Sancak’a milletlerarası statü verilse de tıpkı anda üç başka devletin (Avusturya, Sırbistan ve Karadağ) gözünü kestirdiği bir mıntıkada tansiyonun dozu hiç düşmedi. Nihayet Balkan Savaşları başladığında, Sırplar Sancak’ı tümüyle işgal ettiler.
Sancak, 1912’den günümüze çeşitli dönüşümler geçirdi, istila ve savaşlarla boğuştu; Sırp işgali, Yugoslavya Krallığı ve Tito Yugoslavya’sı periyotlarında Müslüman ahalisinin bir kısmını gurbetlere gönderdi; nüfus değişimlerine sahne oldu; 2006’da Karadağ’ın Sırbistan’dan ayrılmasından sonra doğu ve batı olarak ikiye bölündü… Lakin yeniden de Osmanlı ve Müslüman kimliğini kaybetmedi.
Sırbistan’da Doğu Sancak’ın merkez kenti Novi Pazar’ı (Yeni Pazar) ziyaret ederken, bölgenin bu çalkantılı, tansiyonlu, acılarla ve ibretlerle dolu yakın tarihini düşünmemek mümkün değildi. Novi Pazar’ın içinden sakin sakin akan Raşka’nın lisanı olsa, neler anlatırdı kim bilir…
Novi Pazar’a birinci sefer gelen birinin edineceği birinci izlenim, bu hoş Balkan kentinin Saraybosna’ya benzerliği olacaktır elbet. Fizikî benzerliğin yanında, kuruluş hikayesi de birebirdir: İkisinin de temellerini İshakoğlu İsa Bey atmıştır. Osmanlı akıncı beyefendisi prototipinin seçkin bir örneği olan İsa Bey’in damgasını Saraybosna ve Novi Pazar’ın yanı sıra Üsküp’te de görürüz. Her üç kenti dikkatli bir halde gezdiğinizde, “Osmanlı şehri”nin ne demek olduğunu da bütün detaylarıyla fark edersiniz.
Novi Pazar’ın merkezini, kendi aile kökenleri de Sancaklı olan değerli dostum İsmail Öztürk’ün rehberliğinde adımladım. Osmanlı’dan kalma ne varsa, eski yahut yenilenmiş haliyle, hem ziyaret ettik hem de fotoğrafla kayıt altına aldık. Fatih Sultan Mehmed’in Bosna seferi sırasında Novi Pazar’da bir ikindi namazını eda ettiği rivayetleri var. Altun Alem Camii ile Leylek Camii, rivayete yerlik savında yarışıyorlar. İkisini de ziyaret ettik, ancak Altun Alem’de kıldığımız yatsı namazının tadı damağımızda kaldı doğrusu. Caminin bahçesinde, başmüftülük unvanının yanı sıra siyasetçi kimliğiyle de öne çıkan merhum Muammer Zukorliç Hoca’nın (1970-2021) kabrine uğramayı da ihmal etmedik.
Novi Pazar’dan sonraki durağımız, Sancak’ın tarihî kentlerinden Syenista (Sjenica) oldu. İnsanın nefesini kesecek hoşluktaki bir tabiat dekorunun ortasına kurulan kentte, sıra dışı bir eser de vardı: Sultan Abdülaziz’in annesi Pertevniyal Vâlide Sultan tarafından yaptırılan ihtişamlı bir cami. İnşası 1872’de tamamlanan Vâlide Sultan Camii, 2019’da ülkemizin Balkanlardaki medâr-ı iftiharı TİKA tarafından baştan aşağı restore edilmiş. Hatta caminin ana kapısının girişine “modern” bir kitabe de kondurulmuş. Evvel Osmanlı devrine ilişkin zannettiğim kitabeyi okuyunca gülümsedim:
“Vâlide Sultan’ın hayrı bekliyorken ümmeti
Devr-i Erdoğan’da TİKA tamir etti mabedi”
Vâlide Camii’ni temaşa ederken, Osmanlı cömertliğinin Balkanların en ücra köşelerine kadar uzanan ufkuna bir kez daha hayran olmamak imkânsızdı. Hem de devlet gurûba yanlışsız ilerlerken…
Syenitsa’dan -yine harika dağ görünümleri eşliğinde- Priyepolye’ye (Semi Pazar) uzandık. Hayli vakittir Yıldırım Ağanoğlu Ağabey’in kitap ve yazılarıyla gıyaben tanıdığım bu sevimli Osmanlı kentini umduğumdan daha hoş buldum. Dağların yeşili, ırmakların mavisi ve minareler… Vakıf Camii’nin avlusunda rastladığımız bir Roma kalıntısı -Jüpiter’e adanan sunağın parçacığı- Balkanlarda Roma’dan Osmanlı’ya köprü olarak hayli çarpıcıydı.
Başlıca kentleri ve yapıtlarıyla Sancak’ı böylelikle “teşehhüt miktarı” kolaçan ederken kendimize iki kelam verdik: Hem -daha derinden yaşamak için- tekrar gelmek hem de Karadağ’daki Batı Sancak’ı da kesinlikle ziyaret etmek. Ya nasip.
