İslamcılığın kökenleri: Osmanlı ve İttihad-ı İslam fikri
Belki
İslamcılığın arkeolojisi
demek daha doğrudur. İslamcılık hakkındaki tarihi ve sosyolojik çalışmalar ekseriyetle onu 19. yüzyılda Batılılaşmaya karşı ortaya çıkmış bir ideolojik hareket olarak tarihselleştirmeye fazla iştahlıdır.
Bu tarifte İslamcılık Batı’ya bağlı yahut bağımlı bir reaksiyon olarak, biraz da onun grameri ve tesir alanı içinde kalan bir hareket.
Böyle olunca onun bütün argümanlarını, tekliflerini, telaffuzlarını göz arkası etmek ve tekrar batı lisanı içinde onu karşılamak çok kolay olabiliyor. Halbuki İslamcılığın batılılaşmaya yahut sömürgeleşmeye karşı olduğu kadar İslam’ın kendi içindeki sıkıntılara karşı da bir yanıt boyutu vardır ve bu karşılıklar 19. Yüzyılla başlatılabilecek kadar yeni değil, İslam’ın özüne ait her devir tekrarlayan bir telaffuz ve harekettir.
Nedir İslamcılığın arkhesi? Bu arkhe 19. Yüzyılda ortaya çıkmışsa, içinde 1450 yıllık bir geleneğe sahip olan İslam’a ilişkin bir şey de yok mudur?
Mesela İslamcılığı niteleyen, hatta bütün İslamcıların adeta üzerinde ittifak ettikleri bir kıymet olarak İttihad-ı İslam fikri arkhe olarak düşünülemez mi? Düşünülebilirse bunun doğumu 19. Yüzyıl üzere İslam’ın doğumundan 12 asır sonraya mı denk düşüyor?
İttihad-ı İslam
fikrinin bilhassa
II. Abdülhamid
döneminde, Halifelik kurumunun kullanımıyla İslam dünyasında bir dayanışma sağlamak maksadıyla biraz daha öne çıktığına dair genel bir görüş vardır.
Bu elbette kısmen doğrudur, lakin bu, daha evvelki vakitlerde İslam birliğine dair bir fikrin olmadığını, bu fikrin büsbütün bu pragmatik kullanımın bir yapıtı olduğu tezini desteklemek üzere fazla abartılır.
Doğrusu İslam ümmeti fikri İslam’ın birinci vakitlerinden itibaren mevcut.
Hac ziyaretleri ve dünyadaki bütün Müslümanların kıblesinin tek olması, Müslümanların birliği ile ilgili çok objektif ve gerçek bir zorlayıcı etken olmuştur her vakit. Ayrıyeten daha evvel tesirli olarak kullanılmamışsa yahut İslam dünyasının her tarafında her vakit tesirli bir nüfuz oluşturamamışsa bile Halifelik fiilen bütün dünya Müslümanlarını temsil eden bir makam olarak kabul edilmiş bütün Müslüman dünyanın siyasal vücudunun başı olarak görülmüştür.
Bu başın bütün İslam dünyasında her vakit yeterine tesirli olmamış olması bu siyasal vücut hissinin yokluğunu değil lakin zayıflığını gösterir.
Halifeliğin II. Abdülhamid devrinde Avrupa emperyalizmine karşı bir jeopolitik istikrar ögesi olarak kullanılmış olduğunun altını fazla çizenler evvelki periyotlardaki varlığının yahut rolünün kıymetini gereğinden fazla küçümsemiştir.
Ancak başka tüm İslami kimlik şuuru üzere, birçok İslami kurum bir hücum yahut tehdit hissedildiğinde daha fazla hatırlanır, daha fazla önemsenir.
Bu tam da vücut siyasetinin metaforik manalarına çok paralel bir durum ortaya koyar. Vücut içinde sorun oluşturan organ hatırlanır. Dış ataklar vücudun savunma düzeneklerini harekete geçirir, vücudun farkına vardırır ve organların iç dayanışmasını artırır.
Müslümanların vücut bütünlüğünü temsil eden hilafetin Batının meydan okuması karşısında hatırlanması ve onun etrafında bir dayanışma sınırının oluşturulması vücudun en doğal refleksidir.
Ayrıyeten sosyolojik bir kural, dış hücumların küme dayanışmasını artırdığını söyler. Olağanda birbirine yabancı, hasım yahut uzak olan iç ögeler kümeye yapılan dış taarruzlar karşısında bir dayanışma, ortak hareket etme yahut ortak kimliği keşfetme refleksi sergilerler.
Aslında Osmanlı’nın son vakitlerinde İslamcılık olarak ortaya çıkmış olan hareketin birçok özelliği bu hatırlama, farkına varma ve savunma refleksleriyle temayüz etmiş olmasının sebebi budur.
Olağanda İslamcılık olarak görünür hale gelen siyasi hareket aslında İslam tarihinin her döneminde
ihya, tecdit yahut cihad
hareketi olarak ve tam da bu dışsal tehditlere yahut iç enfeksiyonlara karşı bedenin sergilediği bir hararet bir savunma refleksi olarak da görülebilir.
Mevdudi’
nin
İslam’da İhya Hareketleri
isimli kitabı 4 mezhep imamını,
Ömer bin Abdülaziz, İmam Gazali, İbn Teymiyye
’nin yanı sıra
İmam Rabbani
olarak bilinen
Ahmed Serhendi
ve
Şah Veliyullah Dehlevi
’yi de bu tarihin kıymetli halkaları olarak kaydeder
Asırlarca İslam Birliğini fiilen temsil etmiş olan Osmanlı siyasal vücudunun içinden 19. Yüzyıldakine emsal bir İslamcı hareketin yahut fikrin çıkmamış olması vücudun iyi-kötü fazla aksamadan çalışıyor olmasından olsa gerek.
Buna karşın Osmanlı içinde İslam’ın sahih anlayışıyla bağdaşmayan inanç ve hurafe intişarına karşı bir ulema reaksiyonu yahut refleksi her vakit sessiz sedasız işlemiş bu reaksiyon enfeksiyonun ileri derecelere vardığı kademelerde
Kadızadeler
hareketini ortaya çıkarmıştır.
19. Yüzyıl ise Batılı öbür bir siyasal vücudun bütün tehditkarlığıyla İslam dünyasının üzerine geldiği, topraklarını işgal ettiği ve dünya güç dengelerinde giderek kahir üstünlüğü elde ettiği bir yüzyıl. Bu güç dengesizliğinin İslami şuur için açıklamaya muhtaç bir durum ortaya çıkardığı aşikardı.
Müslümanlar hak dine mensup idilerse bâtılı temsil eden Garb karşısında neden bu kadar zayıf düşmüşlerdi? Sorun dinlerinde miydi? Din anlayışlarında mıydı?
Dönüp bakıldığında İslam ismine neşvünema bulmuş olan bir sürü hurafe, cehalet, atalet ve miskinliğin İslam’la telafisi gayr-ı kabildi. Lakin gelen taarruzlar yalnızca vücudu değil bu vücuda ruh katan İslami şuuru de tehdit ediyordu.
Bu ruh gittiğinde bu vücudun de ortada kalmayacağı aşikardı. Ondokuzuncu yüzyılda ortaya çıkan İslamcılık bu yüzden tabiatı itibariyle muhafazakâr ve savunmacı bir söylemdir. Zira yaşlanmış da olsa, hastalanmış da olsa hayatta olan bir vücudun hayatta kalma gayretidir. Gelen ataklara, algıladığı tehditlere bir yanıt olarak ortaya çıkmıştır.
Bu hareketin ana temasının İslam Birliği olması işin siyasal veçhesi itibariyle kaçınılmazdı. O yüzden Abdülhamit ve sonrakiler kadar periyodun
Sebilürreşad
’tan
Beyanu’l-Hak
çevresine kadar bütün İslamcılarının hatta İttihat ve Terakki etraflarının de temel vurgusu İslam Birliğidir.
İslam Birliği tıpkı vakitte Osmanlının siyasal vücudunun bütünlüğünün korunmasının kaçınılmaz bir yoludur.
O yüzden İttihat savındaki İttihat ve Terakki Partisinin İslamcı olmayan ögeleri bile bu temaya uzak değillerdi. Fakat kuşkusuz bu ittihadın kapsamı ve mefkureleri yahut uygulanan siyasi pratikleri konusunda ayrışıyorlardı.
Sonra devam edelim.
