Bern’den Bağdat’a…
Şerif Hüseyin’in oğlu Buyruk Faysal’ın “Irak Kralı” olarak taç giyme merasimi, 23 Ağustos 1921 Salı günü, Bağdat’ta Osmanlıların bir vakitler kışla ve karargâh olarak kullandığı geniş binanın avlusunda sabah saat tam 06.00’da başlamıştı. Günün öbür vakitlerinde nefes almayı bile imkânsız kılan boğucu sıcak nedeniyle bu türlü bir saat seçilmişti. 36 yaşındaki Faysal, kendisi için hazırlanan yüksek platformun tam ortasında, tahtının üzerinde oturuyordu. Etrafı da büsbütün İngiliz subaylarla ve istihbarat görevlileriyle kuşatılmıştı. Faysal, daha evvel hiç gitmediği, görmediği ve hakkında rastgele bir şey bilmediği bir ülkeye “kral” olarak atanıyordu. Gerçi, daha evvel “Irak” diye bir ülke de yoktu.
1932’de İngiltere’den bağımsızlığın kazanılmasından birkaç ay sonra, Faysal, “kral” sıfatıyla birinci İngiltere ziyaretini gerçekleştirdi. 20 Haziran 1933 günü Londra’ya ulaşan Faysal ve beraberindeki heyet, Kral V. George ve Kraliçe Mary tarafından kabul edilmelerinin akabinde İskoçya’ya geçti. İngiltere’den sonra tıbbî denetimler için İsviçre’nin Bern kentine giden Faysal, ağustos ayında Irak’ta çıkan bir ayaklanma sebebiyle ülkesine dönmek zorunda kaldı. 2 Eylül’de tekrar Bern’e giden Kral Faysal, kentin merkezinde ikamet ettiği tarihî Bellevue Palace Hotel’deki odasında 8 Eylül günü geçirdiği kalp krizi sonucu öldü.
Görünürde rastgele bir sıhhat sorunu bulunmayan Kral Faysal’ın ani vefatı kuşku uyandırıcıydı. Dahası, Faysal’la tıpkı gün, 1913’ten beri Bellevue Palace’ın müdürlüğünü yürüten Fritz Eggimann da hayatını kaybetmişti. Görgü şahitleri, Faysal’ın odasına giren Eggimann’ın kısa müddet sonra son nefesini verdiğini anlatıyordu.
Tüm bu dikkat cazibeli ayrıntılara karşın otopsi yapılmayan Kral Faysal’ın cenazesi, evvel bir İngiliz gemisiyle Hayfâ limanına nakledildi, oradan da Bağdat’a taşındı. Irak halkı, 12 sene evvel büsbütün yabancı biri olarak gördükleri Faysal’a artık büyük bir sempati besliyordu. Bağdat sokakları, öldürüldüğüne inanılan Kral’ı uğurlamaya koşan yüzbinlerce beşerle dolmuştu.
Geçen cuma günü -9 Mayıs- Bern’de Bellevue Palace Hotel’i ziyaret ederken, Ortadoğu yakın tarihinde şanssız roller oynayan Faysal’ın trajik akıbeti ve çağdaş Irak’ın icadına dair bütün detaylar süratlice aklımdan geçiverdi. Bugün müreffeh bir Avrupa kenti görünümündeki Bern, art planda Bağdat’la sıkı bir irtibata sahipti.
Sonraki duraklarımız olan Lozan ve Montrö de, tıpkı Bern üzere, Ortadoğu ve İslâm dünyasıyla irtibatlıydı. Lozan Muahedesi ve Montrö Boğazlar Sözleşmesi’yle hafızalarımızda yer eden bu iki kentte, 1979’da ibadete açılan bir mescitte Mağribli Müslümanlarla namaz kılarken Kuzey Afrika’ya, Pehlevî rejiminin kıymetli isimlerinin sürgün yeri olması hasebiyle de İran’a uzandık. Dikkatli bir göz, bu iki kentte bir asırlık maceramızın bütün değerli ayrıntılarını yakalayabilirdi elbet.
Diyanet İşleri Türk İslâm Birliği (DİTİB) tarafından düzenlenen üniversiteliler kampında üç konuşma yapmak üzere uğradığım Strasbourg, yeniden uzaklara taşıdı bizi: Kentin en büyük meydanı, 14 Haziran 1800 günü Kahire’de Süleyman el-Halebî isimli Suriyeli bir Müslüman tarafından öldürülen Fransız işgalci kumandan Jean-Baptiste Kleber’in ismini taşıyordu. Meydanın ortasındaki Kleber heykelinin esasında Fransız süvarilerin ayakları altında ezilen sarıklı Müslümanlar betimlenmişti. Kentin bir başka meydanı, “matbaanın mucidi” olarak bilinen Johannes Gutenberg’e adanmıştı. Gutenberg’in heykel düsturunda tasvir edilen şahsiyetler ortasında Sultan II. Mahmud da vardı. Başında “modern fes” taşıyan Sultan’ın sarığı, ayaklarının tabanına ve yer hizasına atılmış görünüyordu. Batılı bir tasavvurun sarığa yüklediği manaları Strasbourg’un göbeğinde tekrar hatırlamak sarsıcıydı.
Seyahatimin son durağı olan Basel, başlı başına Ortadoğu yakın tarihinin ana istasyonlarından biriydi. 1897’de Birinci Siyonist Kongre burada toplanmış, Theodor Herzl en meşhur pozlarından birini burada Ren Nehri’nin kıyısındaki Hotel Drei Könige’nin balkonunda vermiş, “Yahudi devletini ben bugün kurdum. Artık bunu yüksek sesle söylesem, dünya bana kahkahalarla güler. Lakin tahminen elli yıl içinde, herkes söylediğimin gerçek olduğunu anlayacak” kelamını burada sarf etmişti. Ancak Herzl’in hesaplamadığı bir şey vardı: Otelin etrafı ve Ren’in iki yakası Müslümanlarla, Filistin bayraklarıyla ve kefiyeli gençlerle doluydu bugün. Öğlen ve ikindi namazlarımızı Ren’in karşı kıyısında, Herzl’in oteline bakarak kılarken, tarihin kendi içindeki devinim ve dönüşümlerini düşünmemek imkânsızdı.
Dünyayı adımlarken, her yerde “bize dair” öykülerin peşine düşmek… Zannediyorum, seyahatlerimin temel gayesini bu cümleyle özetleyebilirim.
