Algı, aidiyet ve iktidar: Belediyeciliğin görsel rejimi (1)

Belediyelerin işleyişi, fonksiyonları konusunu iki başka yazıda mercek altına alıyoruz. MTO’muzun en parlak isimlerimden Mehmet Varıcı Hocamız, mevzuyu felsefî derinlik ve tad katarak nefis bir biçimde kaleme aldı. İlgililerin ilgisine… Zihin açıcı okumalar…

Bir toplumu kontrol altına almanın en tesirli yollarından biri, onu oluşturan fertlerin kendi başına yapabileceği işleri ellerinden alıp onlar ismine yapmaktır. Bu sistem, direkt baskı uygulamayan ancak özgürlük alanını daraltan güçlü bir müdahale biçimidir.

Kendi muhtaçlığını tanımlama, karar alma ve tahlil üretme süreçlerini kurumlara devreden birey, vakitle bu hizmetleri üreten ve yerine getiren idare düzeneklerine karşı bağımlı hâle gelir. Böylelikle kamu hizmetleri, özgürleştirici bir araç olmaktan çıkar, yönetilenin iradesini yavaşça devre dışı bırakan bir parazit sistemine dönüşür. Bu çerçevede bilhassa belediyecilik, salt teknik bir sorumluluk alanı olmaktan uzaklaşarak bireyin ve toplumun iradesine temas eden ve bu iradeyi yine biçimlendiren bir iktidar aygıtına dönüşür.

Günlük hayatta sıradan görünen pek çok uygulama, aslında toplumsal ilgilerin şekillenmesinde belirleyici bir rol oynar. Alışkanlıklar, kamusal normlar ve kişisel beklentiler, görünüşte doğal akış içinde oluşuyor üzere görünse de art planda bu süreçleri yönlendiren karmaşık bir iktidar sistemi işler.

Fransız düşünür Michel Foucault, iktidarın sadece maddeleri koyan bir otoriteyle sonlu olmadığını; birebir vakitte bireylerin düşünme biçimlerini, davranış kalıplarını ve estetik algılarını üreten bir yapıya sahip olduğunu ortaya koyar. Ona nazaran iktidar, her türlü toplumsal münasebette tekrar üretilir ve bilhassa rutinleştirilen gündelik pratikler üzerinden işlerlik kazanır.

Bu perspektiften bakıldığında, belediyecilik sadece altyapı ve hizmet üretimi manasına gelmez. Toplumsal yardımlar, kültürel etkinlikler ve kamusal alan dizaynları hem makul hayat üsluplarını dayatan hem de toplumu muhakkak normlara uymak zorunda bırakan müdahalelerdir. Lokal idare, kaynakları dağıtmanın ötesinde, bireyin kamusal alanla kurduğu alakayı yine kurgulayan ve böylelikle yönetilebilir bir topluluk inşa eden stratejik bir aktör pozisyonuna yerleşir.

Toplumda her türlü hizmeti devletten, bilhassa belediyelerden bekleme eğilimi, başlangıçta toplumsal devletin bir kazanımı olarak görülse de, vakitle ferdi sorumluluğu ve toplumsal inisiyatifi zayıflatan bir bağımlılık kültürüne dönüşmüştür.

Oysa toplumsal devlet, bireyin temel haklarını garanti altına alan bir model olarak ortaya çıkmış ve bireyin kamusal sorumluluk alabileceği bir alanı güçlendirmeyi amaçlamıştır. Bugün ise vatandaş, hak talep eden bir özne olmaktan çıkmış, hizmet bekleyen bir kullanıcı kimliğine indirgenmiştir.

Bu durum, sadece vatandaşlık şuurunu aşındırmakla kalmamış, birebir vakitte belediyeciliği talep idaresi üzerinden siyasal meşruiyet üreten bir araç haline getirmiştir. Hizmetin niteliğinden çok sayısı kıymetli kabul edilirken, kamusal akıl, yerini görünürlük odaklı memnuniyet siyasetlerine bırakmıştır. Bu türlü bir ortamda belediyeler, toplumun özerk yapısını desteklemek yerine, onun yerine düşünmeye ve karar vermeye eğilimli bir otoriteye dönüşmektedir.

Belediyeciliğin, bireyi bağımlı hâle getiren hizmet yapısı ve toplumsal devletin zayıflayan yapısı üzerinden kazandığı yeni fonksiyon, vakitle popülist siyasetin temel araçlarından biri hâline gelir.

Bu noktada hizmet, kamusal gereksinimlere nazaran planlanan bir kamu faaliyeti olmaktan çıkar; seçmen davranışını yönlendirmeye yönelik bir propagandaya dönüşür. Belirleyici olan, hizmetin kalıcılığı ya da niteliği değil, görünürlüğü, süratli tesiri ve seçmende bıraktığı algıdır. Toplumsal yardımlar, kültürel etkinlikler, altyapı projeleri ve hatta sokak düzenlemeleri, uzun vadeli kent planlamasından uzaklaşarak tadımlık memnuniyet sağlama fonksiyonu görür. Popülizm, hizmeti bir yurttaşlık hakkı olmaktan çıkarıp, siyasal bağlılık üreten bir sadakat ritüeline dönüştürür. Böylelikle belediyeler, topluma kamu tertibi sunan aktörler olmaktan çıkar; siyasî aidiyeti pekiştiren ve seçmeni yöneten ikna düzeneklerine dönüşür.

Popülizmle kontaklı belediyeciliğin en besbelli izleri, toplumsal yardımların kapsamı ve sunulma biçimi, kültürel etkinliklerin sıklığı ve seçimi, tanıtım harcamalarının ölçüsünde görülür. Toplumsal yardım, gereksinimi tespit edip âdil bir halde dağıtılacak bir kamu hizmeti olmaktan çıkar; kimlik doğrulayan, duygusal bağlılık oluşturan bir ideolojik araca dönüşür. Yardımlar, sistemli toplumsal siyaset yerine, gösterişli merasimler ve mevsimlik kampanyalarla sunulur.

Kültürel etkinlikler ise, estetik çeşitliliği ve iştirakçi kültürü desteklemek yerine, ideolojik mahallî beğeniyi tekrar üretir. Tiyatrodan müziğe, afiş dizaynından konser tertibine kadar bu alan, hizmetten çok kimlik üretimini gayeler. Tanıtım harcamalarının yüksekliği, bu eğilimin en bariz göstergesidir. Belediyeler, hizmetten çok, o hizmetin nasıl görüneceğiyle ilgilenmeye başlar. Kamu kaynakları, halk için değil, halk nezdinde nasıl göründüğü için kullanılır. Bu da hizmetin içeriğinden çok imajla tanımlandığı, performatif bir belediyecilik anlayışının yerleşmesine neden olur.

Görev ve sorumluluklarını aşarak kamu hizmeti sunmanın ötesine geçen belediyecilik, lokal seviyede toplumsal ve ideolojik yapıları yine üretir. Belediyeler, toplumsal yardımlar, kültürel etkinlikler ve kamusal alan düzenlemeleri üzere araçlarla toplumun kültürel ve ideolojik yapısını yönlendirir. Bu, merkezî idarenin siyasetlerinden farklı olarak, lokal idarelerin kendi ideolojik kalıplarına mahsus norm ve kıymetler üretme uğraşıdır. Bu süreçte, bireylerin gündelik hayat pratikleri, makul bir ideolojik çerçeveye nazaran şekillendirilir; böylelikle mahallî otorite, görünürlük ve memnuniyet siyasetleri aracılığıyla toplumsal rızayı yapılandırır. Mahallî iktidar, bu bağlamda yalnızca maddelerle değil, ideolojik bağnazlıklar ve bedeller üzerinden de işler. Belediyecilik, toplumu, hizmetle değil, ideolojik bir yönlendirme ile biçimlendiren bir güç haline gelir.