Tasavvuf ya da İslam ahlak ve edebini kuşanmak
“Havf:
Hoşlanılmayan bir durumun başa gelmesi yahut arzulanan bir şeyin elde edilememesinin insanın ruhunda oluşturduğu elem ve huzursuzluğu yansıtan bu ruhsal hâl, tasavvufi açıdan daha çok Allah korkusu ve ahirete yönelik telaşları söz etmek için kullanılmıştır. (…)
Havf konusuna geniş yer veren ve onu sistematik olarak inceleyen birinci sûfi müellif Ebû Tâlib el-Mekki’dir. Tasavvufi faziletler içinde tövbe, sabır, şükür ve recâdan sonra ele aldığı havfın takvâ, haşyet, hazer, vecel ve işfâk üzere dehşetle ilgili bütün makâmları kapsayan bir terim olduğunu belirtmiştir. Yeniden havf ile vera ortasındaki bağ üzerinde durarak vera’ın havftan kaynaklanan bir hâl olduğunu söylemiştir. Ebû Tâlib el-Mekki’ye nazaran havfın zayıf olan derecesi tutkuları dizginlemeye, makûs alışkanlıkları yok etmeye ve hevâ ateşini söndürmeye yetmeyeceği üzere çok olanı da aklı, tabiatı ve mizacı bozarak kişiyi ümitsizliğe sevk eder. (…)
Havfı ‘kişinin ilâhi ihtar niteliğindeki haberler sebebiyle itmi’nân hâlini kaybedip huzursuz olması’ diye tanım eden Herevî, bu hâli kendi içinde üç dereceye ayırır:
Birincisi, ilâhi cezaya uğramaktan ve ahiretteki durumu düşünmekten kaynaklanan endişedir. Sûfilere nazaran avâma ilişkin olan bu dehşetin temelinde inanç yatmaktadır. Çünkü iman etmeyen kişinin uhrevi cezalardan korkması mümkün değildir. Bu nedenle bu türlü bir kaygı, kişinin imanının sıhhatinin delaleti olarak da kabul edilmiştir.
İkincisi, Hakk’ın huzurunda bulunmanın halaveti nedeniyle kendinden geçmiş olan (müstağrak) murâkabe ehlinin ilâhi mekrden yani bu hâlin lezzetine dalıp aldanmaktan korkmasıdır. Mutasavvıflar tarafından ilâhi mekr, ‘itaatsizliğine karşın Hakk’ın ihsânlarının kula ulaşması, sû-i edebine karşın hâlinin devam etmesi ve ehil olmamasına karşın kerâmet izhâr etmesi’ diye tanımlanmıştır. Bu manada mekr, sâlik için istidrâctır. (…)
Üçüncüsü müşâhede ehlinin Hakk’ın celâlinin heybetinden korkmasıdır. İlâhi cezadan korkmak nefis makamına, ilâhi mekrden korkmak kalp makamına aittir. Sır ve müşâhede makamında ise kaygı heybete dönüşür; öteki bir sözle Hakk’ın celâlinin heybetine yönelik kaygı, içinde Hakk’a tazimi de barındırmaktadır.
Herevî’ye nazaran münacat anlarında keşf ehline arız olan bu heybet, Hakk’la sohbetinde sâliki bast hâlinin gevşekliğine ve laubaliliğe düşmekten alıkoyar; edebini koruma etmesini sağlayarak Hakk’ı açıkça görme talebinden onu meneder. Aksi halde bu türlü bir talep, sâlikin izzet tokadıyla üzücü vadisine atılmasına neden olur.”
