Ah şu kader anlayışımız!
İslam niyet tarihi mukadderat ve özgürlük sıkıntısıyla başlar. Çünkü sahabiler ortasında cereyan eden Cemel ve Sıffin savaşları yalnızca siyasi sonuçlar doğurmamış, tıpkı vakitte İslam’da nazari tefekkürün bütün devirlerini şu yahut bu ölçüde etkileyecek özgür irade problemini da doğurmuştur. Sorun en kısa haliyle şöyle özetlenebilir: Allah, mutlak bilgi, irade ve kudret sahibi olduğuna nazaran âlemde meydana gelen bütün oluşları biliyor, irade ediyor ve yapıyor demektir. Hal bu türlü iken ilahî irade ve kudret karşısında insanın kendi iradesiyle gerçekleştirdiği fiillerinde bağımsızlıktan bahsetmek ve beşere bir faillik atfetmek mümkün müdür? Mevzuyla uzaktan yahut yakından ilgili herkesin bildiği üzere erken devir Müslüman düşünürler bu sıkıntıya üç farklı tahlil önermişlerdir.
Birincisi, insanın hiçbir formda kudretinin bulunmadığı ve insan iradesiyle gerçekleştirdiğini düşündüğümüz fiillerin tamamını Allah’ın irade edip yarattığı görüşüdür. İnsanın ilahi irade ve kudretin baskısı altında olduğunu savunduğu için bu görüş taraftarlarına Cebriyye denilmiştir.
İkincisi, insanın teklife husus olan iradi fiillerini kendisinin irade ettiğini ve Allah’ın verdiği kudretle gerçekleştirdiğini savunan görüştür. İnsanın iradi fiillerinin Allah tarafından irade edildiğini reddederek Allah’ın beşere verdiği kudretin nispi bir bağımsızlığa sahip olduğunu söyleyen bu görüş, Mutezile tarafından savunulmuştur. İlahi iradenin bizim fiillerimizi ezelde tercih etmesi manasında mukadderatı reddettiğinden bu görüş taraftarlarına Kaderiyye ismi da verilmiştir.
Üçüncüsü, Allah’ın ezelde insanın bütün fiillerini irade ettiğini savunan görüştür. Bu, Ehl-i Sünnet ismi altında toplanan Eşarîlik, Mâtürîdîlik ve Selef âlimleri tarafından savunulmuştur. Bu görüşe nazaran insanın teklife mevzu olan iradi fiilleri ezelde Allah tarafından irade edilir ve Allah’ın beşere o fiil esnasında verdiği kudretle meydana getirilir. İnsan iradeli fiillerinin yaratıcısı değil kesbedicisidir. Kesp kavramı, kabaca tabir edilecek olursa, insanın fiillerine varlık vermesi manasında değil, Allah’a itaat yahut isyan vasfını vermesi manasında fâil olduğunu söz eder. Ortalarında temellendirme ve açıklama farkları olmakla birlikte Ehl-i Sünnet âlimlerinin tamamına nazaran Allah olmuş ve olacakları ezelde bilir, irade eder ve bu irade doğrultusunda belirlenen vakit ve koşullarda meydana getirir. Varlıkta Allah’ın iradesine alışılmamış rastgele bir şey gerçekleşemez. İnsanın özgür iradesiyle gerçekleştirdiğini düşündüğü fiilleri de buna dahildir.
Sözü uzatmadan gayeme geleyim. Hakkında yüzlerce kitap yazılmış bir sıkıntıyı bir gazete köşesinde anlatma sıkıntısında değilim. Ehl-i Sünnetin baht anlayışıyla ilgili son yüzyılda ortaya atılan ve hâlâ bir kısım meşhur ilahiyat hocalarının da ortalarında bulunduğu pek çok şahıs tarafından lisana getirilen bir savın sıkıntılarına dikkat çekmek istiyorum.
İddia şu: Ehl-i Sünnetin üstte kabaca özetlenen baht anlayışı, Müslüman dünyayı tembelliğe, uyuşukluğa, vurdumduymazlığa ve her şeyi mukadderata bağlamaya sevk ederek kötürümleştirmiş, nihayet Batı karşısında neredeyse tüm alanlarda yenilmemize yol açmıştır.
Bu sav aslında Osmanlının son devrinden bize miras kaldı. Geri kalmışlığımızın sebebini bulmaya çalışan âlim ve aydınlar, karanlıkta kaybettikleri iğneyi aydınlıkta aramaya başladılar. Üstelik aydınlık sandıkları yerin ne kadar aydınlık olduğu da oldukça tartışmaya açık. Lakin asıl sorun şu: Bu iddiayı lisana getirenler, kendi devirlerini inşa eden bilimi, ideolojiyi, iktisadı, hukuku, tekniği vs. anlayıp analiz etme zahmetine girişecek birikim ve araçtan yoksundular. Hâlâ bu iddiayı lisana getirenlerin de böylesi bir birikime sahip olduğunu söylemek için hiçbir münasebet yok. Tarihin dinamiklerinden habersiz formda hesabı verilmemiş tezleri lisana getirmeye devam ediyorlar.
Oysa Ehl-i Sünnetin baht anlayışı, miladî onuncu yüzyıldan itibaren Müslümanların hâkim anlayışı haline geldi. Abbâsîler, Selçuklular, Memluklüler, Bâbürlüler ve Osmanlılar bu anlayışın hâkim olduğu devletlerdi. Ehl-i Sünnetin Mâtürîdî kanadının baht anlayışını Türk devletleri katı bir biçimde devam ettirdi. Hatta Emevi fütûhâtını gerçekleştiren siyasi takım, kaderciliğin uç noktasında bulunuyor ve cebir anlayışını savunuyordu. Abbâsîler o büyük uygar atılımı tıpkı yazgı anlayışıyla gerçekleştirdi. Malazgirt Savaşını kazanıp Anadolu’yu Türk ve İslam yurdu yapan Selçuklular ile Viyana Kapısına kadar varan ve uzunca bir devir dünyanın en güçlü devleti olma payesini elinde bulunduran Osmanlılar birebir mukadderat inancını paylaşıyordu. Mukadderat inancı görkemli günlerde tembellik ve uyuşukluğa düşürmedi de Batı medeniyeti yükselince mi düşürdü! Tarihin öbür dinamikleri var. Bu dinamikleri anlayıp çözümlemek yerine naif bir halla yazgıya imanı suçlamak hiçbir şey değilse bile saygıyı hak etmeyen bir kolaycılıktır. Sıkıntılarımızı daha fazla ciddiye almalı ve her şeyi eskinin din anlayışıyla açıklayıp yorumlama hastalığından vazgeçmeliyiz
