Koca ilçenin yerini değiştirdi: Yeni fayın ayak sesleri mi?

Kütahya bir müddettir kendini hissettiren 4 ve üzeri büyüklüklerde zelzeleler nedeniyle huzursuz oluyor. Kentin zelzele tarihine bakıldığında, acı tablolar ve zelzele tehlikesi, tedirginliğinin haklılığını ortaya koyuyor. 21 Nisan günü de tüm bu telaşlar nüksetmiş, saatler 20.24’ü gösterdiğinde Kütahya 4.3’le sallanmıştı. O an, İstanbul’un 6.2 ile sallanmasına 2 günden az kalmıştı. İstanbul’daki korkutan zelzeleyle Kütahya’dakilerin hiçbir ilgisi olmasa da yaşanan kaygı farksızdı. Üstelik Kütahya için de her şey 4.3’le bitmiş değildi.

21 Nisan’daki sarsıntıları, 25 Nisan günü hissedilen 3 zelzele takip etti. Bunlar 4.5, 3.9 ve 4.6 büyüklüğündeydi ve hissedilen her hareket Kütahya’da acı tabloları canlandırıyordu. Her noktası sarsıntı tehlikesindeki ülkemizde yapı stoku da pek sağlıklı değildi. Hafta uzunluğu, Türkiye sarsıntı gündemine İstanbul, Kütahya ve Elazığ’da hissedilen zelzeleler damga vurmuştu. Yeni haftanın birinci günü de durum pek de farklı olmadı. Adres yeniden Kütahya, sarsıntının büyüklüğü ise Kandilli Rasathanesi’ne nazaran 4.2’ydi. Pekala tüm bu sarsıntılar 28 Mart 1970’te Türkiye’nin yaşadığı en acı tablolardan birini yaşayan Kütahya için ne manaya geliyordu?

Milliyet’in haberine nazaran; Kütahya son günlerdeki sarsıntılardan çok daha evvel, 1970’in birinci aylarında o güne dek yaşanmamış bir afetle karşı karşıyaydı. Yaşanan sarsıntıda binlerce yapı enkaza dönüşmüş ve hayatını kaybedenlerin sayısı bin 86 olmuştu. Kütahya ve etrafında faal olan başka zelzeleler ise 1928’de Emet 6.2, 1944’te Şaphane 6.2, 1970’de Çavdarhisar 5.9 ve 2011’de Simav’da 5,9 olarak ölçülmüştü. Bu sarsıntılar de tıpkı 1970’deki üzere bölgeye ağır hasar vermişti.

Doç. Dr. Bülent Özmen’e göre, son günlerde sarsıntıların olduğu bölgeye yakın bir noktada Naşa Fay Zonu üzerinde yakın vakitte, 19 Mayıs 2011’de 5.9 büyüklüğündeki zelzelede, 2 kişi hayatını yitirmiş 122 kişi de yaralanmıştı. Bölgede yaşanan sarsıntı aktivitesi bununla da sonlu değildi. Kütahya’nın zelzeleleri, koskoca bir ilçenin yerinin değiştirilmesine, binlerce kişinin taşınmasına neden olmuştu.

“17 Şubat 2009 tarihinde de bölgede 5.0 büyüklüğünde bir zelzele daha oldu. Son günlerde meydana gelen zelzelelerin yaklaşık 40 km kadar doğusunda 28 Mart 1970 tarihinde Simav Fay Zonu diye isimlendirilen fay çizgisi üzerinde 7.2 büyüklüğünde bir zelzele daha meydana gelmişti. Çok geniş bir alanı etkileyen 1970 tarihli Gediz sarsıntısı nedeniyle, 3 bin 500 mesken büsbütün yıkılmış, 7 bin konut ağır surette ve 10 bin 600’den fazla bina da fazla ölçüde hasara uğramıştı. Bu sarsıntı sonrasında Gediz ilçesinin yeri değiştirildi.”

1970’teki büyük sarsıntıdan sonra taş üstünde taş kalmayan ve harabeye dönüşen kent, Uşak yolu üzerinde ve 7 kilometre ilerisine Bayanlar Pazarı denilen mevkiine yine kuruldu. Acı tabloların merkezi, yıkılan kente o günden sonra ‘Eski Gediz’ ismi verildi. Bayanlar Pazarı mevkii Gediz’in 7 km güneyinde Şaphane Dağı eteklerinde yer alıyor. Lakin yeniden de Simav fayının bitişiğine kurulan yeni ilçe, daha evvel 6.2’lik ve yıkıcı tesirleri olan bir sarsıntının üst merkezine de son derece yakındı. Kuzeybatısında Naşa Fayı bulunan Şaphane’nin, güneydoğusu Gediz Grabeni ve Çukurören Fayı ile sarılmıştı.

Son günlerde de daima sarsılan kent, tahminen de bir ‘deprem fırtınasıyla karşı karşıyaydı. Üstelik AFAD’ın son güncellemelerini içeren ve 1 Ocak 2019 tarihinden bu yana yürürlükte olan Türkiye Sarsıntı Tehlike haritasında da ‘deprem tehlikesi yüksek’ olarak gösterilmişti. Doç. Dr. Bülent Özmen’e göre de 28 Mart 1970 tarihinde meydana gelen sarsıntı nedeniyle Simav Fay Zonu’nun yaklaşık 40 kilometrelik kısmı kırılmış, ismi geçen fay zonunun kırılmayan kısımları ve Naşa Fay Zonu’nun 19 Mayıs 2011 tarihinde meydana gelen zelzele sonucunda kırılmayan kısımlarında sarsıntı tehlikesi sürüyordu.

“19 Nisan 2025 cumartesi gününden bu yana Kütahya’nın Simav ilçesinin yaklaşık 15 km kuzeyinde sarsıntı fırtınası formunda çok sayıda zelzele meydana geldi ve gelmeye de devam ediyor. Bu sarsıntıların en büyüğü 25 Nisan Cuma günü 4.6 büyüklüğüne erişmişti. Bu zelzeleleri gerisi gerisine çok sayıda meydana gelmesi ve emsal büyüklükte çok sayıda sarsıntısı içermesi nedeniyle zelzele fırtınası formunda isimlendirebiliriz. Zelzele fırtınası formunda meydana gelen bu sarsıntılar Naşa Fay Zonu’nun yaklaşık 8 km kuzeyinde meydana geliyor ve yaklaşık 5 km uzunluğunda Kuzeydoğu – güneybatı doğrultusunda şimdi tespit edilmemiş bir fay üzerinde ağırlaşıyor. Naşa Fayı’nın yaklaşık 8 km uzaklığında gerçekleşen bu sarsıntı fırtınasının büyük bir zelzele üretme mümkünlüğü yok denecek kadar azdır. Fakat düşük ihtimalde olsa da 5.5 büyüklüğe varabilecek büyüklükte sarsıntıya olabilir. Yalnızca bu zelzelelere bakarak, bu zelzeleler ‘Büyük bir sarsıntının işaretidir’ demek çok mümkün değil. Bölgenin en kıymetli tehdit kaynağı Simav Fayı’dır. Bu fay tam vaktini bilemiyor olsak da 7’den büyük zelzele üretme potansiyeline sahiptir. Yapmamız gereken, buradaki sarsıntı aktivitesini dikkatli bir halde daha hassas aletlerle gözlemek ve mümkün olumsuz durumlara karşı daha hazırlıklı olmak ve halkı çok sık olarak bilgilendirmek olmalı.”

Batı Anadolu’da kaydedilen en büyük sarsıntı olan 1970 Gediz Sarsıntısı, o günlerde kentin taşınmasına neden olsa da zelzeleye dirençli kentler kurulması konusunda ne yazık ki itici güç olmadı. Meğer yüzlerce insan hayatını kaybetmiş ve bölge tarihinde bugüne dek yaşanan en büyük sarsıntı olma özelliğini kazanmıştı.

Bu özellikler zelzele kelam konusu olduğunda kulağa pek de olumlu gelmiyordu. Fakat sarsıntıların büyüklüğü kaç olursa olsun yapılması gereken tek şey vardı. Tüm uzmanların buluştuğu ortak nokta, mühendislik hizmeti almamış ve kurallara uymadan inşa edilmiş yapıları dönüştürmekti. Doç. Dr. Bülent Doğan da bunu, “Tüm ülkemizde ivedilikle manalı bir afet planlaması yaparak, çok istikametli bilimsel disiplinlerle çalışmalara hemen başlamak zorundayız ki afetler esnasındaki, bilhassa can kayıplarımızı minimize edebilelim yahut ortadan kaldıralım” diye vurguladı.

“Kütahya ve civarı etkin kuzeybatı-güneydoğu doğrultulu etkin olağan faylarıyla çevrilidir. Bölgede olan şu anki sarsıntılarda Simav Fay Zonu içinde gerçekleşiyor. ⁠Ülkemizin tamamında, tekrarlanma mühletinin belirlenmesi için öncelikle elimizde en az 1/25.000 ölçekli yapısal datalarının, memleketler arası ölçekte tanımlanmış ve derecelendirilmiş, faal fay haritalarına gereksinim vardır. ⁠Bu sarsıntıları oluşturan Simav Fayı ile Kütahya kentinden geçen faylar birbirinden farklı olup, genel geometrileri birebir olsa bile, zelzele oluşturma süreçleri birbirinden farklıdır. Yani kenti birinci derecede etkileyecek fay, Kütahya Fay Zonu’dur. 6 ve üzeri sarsıntı oluşturabilir. ⁠bölgedeki en büyük zelzele 1970 sarsıntısıdır. ⁠Simav Fay Zonu’nun 1970’te kırılan kesitinin bilhassa kuzeybatıdaki devamı da kıymetlidir. Bölgede olabilecek zelzelelerin 6 ve kısmen üzeri büyüklüğe varana kadar değişebileceğini düşünüyorum. Lakin bilimsel disiplin ve bilgi eksikliği kelam konusu.”