Kısayollardan insanın içine gidilebilir mi?
James Joyce’un, ‘Ulysses’ isimli yapıtında sanatın hayatiyetini nereden alması gerektiğine dair şöyle bir tespiti var: “Sanatın bize birtakım fikirler, biçimin ötesinde ruhsal özler ilham etmesi gerekir. Bir sanat yapıtı hakkındaki en hayati soru hangi derinlikte bir hayatiyetten fışkırdığıdır.”
Sanat yapıtlarından bizi kısa yoldan tatmin etmesini, eğlendirmesini, hoşça vakit geçirtmesini mi isteriz; yoksa bizi olduğumuzdan daha fazla kılacak, kendi adımlarınca daha ileriye taşıyacak deneyimler sunmasını mı? Ben ikinci gruptanım ancak itiraf edeyim vaktimizde birinci kümenin ezici bir üstünlüğü var.
Önce sinemalarda yaşadım bu tipten bir hayal kırıklığını; tadımı kaçıran bir şey oldu bu! Perdedeki kıssa kendi adımlarıyla yürümüyor, adeta benim iç sesimin kolaycı yönlendirmelerine nazaran ilerliyordu. Senaristin adeta beni tavlamaya dönük fırça darbelerini fark ediyor, soğuyordum izlediğim sinemalardan. Vakitle, izlediğim birtakım sinemaların, bilhassa de sinemanın bir sanayi kabul edildiği adreslerden gelen sinemaların, beni elimden tutup kendi başıma gitmediğim, kendi zihnim ve kalbimle gidemeyeceğim yerlere, dünyalara, karakterlere, kıssalara götürmekten uzak kaldığını, üstelik bunun sinema üreticileri tarafından bile isteye yapıldığını fark eder oldum. Bu sinemalar kolay beklentilerimi karşılayacak ve beni yeniden kendi beklentilerimin sonları içinde kalarak tatmine çalışacak bir güzergahta kuruyordu öyküsünü. Meğer benim sinemalardan umduğum şey; benim tasavvurumu öteki dünyalara açması, diğer öykülere ortak etmesi, önümde diğer hayatları anlamaya dönük incelikli ve derin mecralar oluşturmasıydı. Tıpkı fastfood zincirleri üzere, endüstriyel sinema şirketleri de insanın acıkma hallerini çözümlemiş, bunu giderecek en direkt, en kestirme, yararı değil lakin cazibesi en yüksek formülleri üretmiş, incelikten ve derinlikten uzak ayaküstü tokluk (belki de yalnızca şişkinlik) sağlayan sofralar kurmaya başlamıştı önümüze. Güzel vakit geçirme, eğlenme, adrenalin, görsel cümbüş ve sair saikler endüstriyel sinemanın odağı haline gelmiş, zekâ şovları ve kurgusal gösteriler, hayatın öykülerini, insanın derinliklerini anlatmaya imkân vermez olmuştu. Bir mühlet sonra bu sinemalardan harcadığım vaktin karşılığı olacak bir insanî randıman alamadığımı, alamayacağımı kavradım ve sinema sanayisinin şimdi kendine bağlayamadığı sanatkarların öykülerine sabitledim kendimi.
Sonraları edebiyatın başında da misal belalar dolaştığı gerçeğiyle yüzleşmek zorunda kaldım. Bu süreç, tahminen pasta sinemanınki kadar büyük olmadığı için daha ağır ilerliyordu lakin yeniden de ilerliyordu. İstisna sanatkarları bir yana bırakırsak, müşteri beklentilerinin her geçen gün yazanın çizenin az ya da çok başına girdiği bir mecra bugün büyük ölçüde edebiyat dünyası. Bütün dünyada böyle… Yeni vakitlerde çokça kurgusal numara, zekâ gösterisi, şaşırtmaca bulmak mümkün kitaplarda lakin beşere ve hayata dair hafızamıza kazınacak, havsalamızı genişletip derinleştirecek, ufkumuzu açacak, bizi içimizden sarsacak çok fazla şey yok ne yazık ki! Günlük olanın vakte kalacak olana bariz bir üstünlük kurduğu aşikâr! Edebiyat tarihinde bir halde ortadan kaybolsa yeri boş kalacak pek çok büyük eser var; bugün yazılanlar ortasından üç beş istisna dışında öyleleri pek çıkmıyor. Görünüşe nazaran çıta herkesin erişebileceği bir yere konuyor ve bu niceliği arttıran bir şey olarak kabul görüyor lakin buradan niteliğe dair kayda paha, bereketli sayılabilecek bir hasıla ortaya çıkmıyor. Bu tehlikeli! Zira insanî özgünlükleri ihmal eden bir anlatımın da, tekrarlanabilir yapıda her türlü kurgu üretiminin de formül ve kısayollarını yapay zeka rahatlıkla bulabiliyor.
Oscar Wilde, tartışmalara sebep olan ‘Dorian Gray’in Portresi’ isimli kitabının bir yerinde sanata bakışımıza farklılık getirecek şeyler söylüyor: “Sen çağımızın hem aradığı hem de bulmaktan korktuğu imgesin. Ömründe tek bir şey üretmediğine o denli seviniyorum ki! Ne bir yontu yonttun ne bir fotoğraf çizdin ne de rastgele bir şey ortaya çıkardın, kendin dışında! Ömür, senin sanatın oldu. Sen kendi kendini besteledin. Yaşadığın günlerdir senin şiirlerin.”
