Yeni Şafak olarak Türkiye Zeytindalı Gümrük Kapısı’ndan Suriye’ye girdikten sonra Şam yolunda ülkeyi kuzeyden güneye gazeteci arkadaşımız Ali Atar ile katederken Hama’nın doğusundan geçmiş, kısa da olsa girmeyi planladığımız halde, Şam’a geç kalacağımız için uğrayamamıştık.

2 Şubat Hama katliamının 43. yıl dönümü idi. Biz de bir gün öncesinden Hama’ya gidip soykırımın şahitleri ile konuşmak, yıl dönümü arifesinde genel atmosferi anlamak istiyorduk.

Hama’da Hafız Esed rejiminin 1982 yılında işlediği cinayetler genelde katliam olarak anılır lakin kanımızca bu Hama kenti ile hudutlu dört dörtlük bir Sünni soykırımı idi ve Beşşar Esed babasının müsaadeden giderek soykırımı Suriye çapına yaymış üstelik buna tehciri, zorla göç ettirmeyi de eklemişti. 2011 yılında başlayan Suriye ihtilali sonrasında 14 milyona yakın insan iç ve dış göçe mecbur bırakıldı. Bu tezimizde yalnız da değiliz. 2012 yılında, Soykırım Gözlemevi’nden Profesör Gregory Stanton, Hama katliamını ‘soykırımsal bir katliam’ olarak nitelendirdi ve ayrıyeten bu yolların rejimin Suriye İç Savaşında gelecekte toplu katliamlar yapmasına yol açabileceğini belirtti ki, haklı çıktı.

Şam’dan erken çıkmak istememize karşın anlaştığımız sürücü gecikmeli gelince çıkmakta biraz geciktik ve ağır trafiğe yakalanmaktan kurtulamadık. Bir saatlik bir gecikme sonrasında kendimizi Şam’ın dışına atabildik ve M5 Karayolu’ndan Hama’ya gerçek yola koyulduk.

Hama’ya gelmeden evvel kimi dostlarımız üzerinden Hama’da bize soykırıma şahitlik edecek şahısları bulacak bir meslektaşımız, Musab Muhaysin ile irtibat kurduk. Kendisi bize soykırımın yıldönümü ile ilgili bir aktifliğin olduğunu, oraya gelmemizi istedi.

Hama, girişinde bize pak ve sistemli bir kent imajı verdi. Şam’da gördüğümüz kadarıyla belediye hizmetleri aksıyordu. Ancak Hama’yı pırıl pırıl gördük. Kentin Şam tarafından ana girişi bölünmüş bir yoldu, yolun iki tarafı ve orta refüjü çam, hurma ve zeytin ağaçları süslüyordu.

Şehre girdikten biraz sonra yolun solunda Asi Irmağı üzerinde meşhur, dönme su dolaplarını gördük. Bir oldukça kalabalık gözüküyordu. Roma devrinden kalma Hama’nın su dolapları (Arapçası Naura) Yunus Emre’ye de ilham kaynağı olmuş “Benim Adım Sıkıntılı Dolap” demişti şiirinde adeta inlercesine. Tahtadan yapılan bu dolaplar sayesinde, üzerinde bulunduğu Asi Irmağından evvelce kente su taşınırmış. Evvelki devir 100 su dolabından ne yazık ki günümüze kadar lakin 17 tanesi ulaşabilmiş. İşimizi bitirince dünyaca meşhur bu su dolaplarına uğrarız diyerek Hamalı meslektaşımızla buluşma yerine hakikat ilerledik.

Arkadaşımızla buluştuk, bir konferans salonunda anma aktiflikleri vardı. Hama katliamı çeşitli konuşmacılar tarafından çeşitli boyutları ile anlatılıyor, şiirler okunuyordu. Dinleyiciler ortasında ön sırada iki de rahip vardı.

Konferansı biraz dinledikten sonra, Hamalı meslektaşımız bizi görgü şahitleri ile buluşturacağını söyleyip dışarı çağırdı. Hem Müslüman ve hem de Hristiyan görgü şahitleri ile katliamı konuşacaktık. Birinci konuğumuz Avukat Nasır bin Saruri el-Kilani idi. Pir Abdülkadir Geylani Hazretleri’nin soyundan geldiğini söylüyordu. 1982 Hama katliamında Keylani mahallesinin büsbütün yıkıldığını söylüyor. Birebir formda, birçok mahalle bu süreçte yerle bir edilmiş.

Rejim yalnızca insanları değil, cami ve kiliseleri de katliama tabi tutmuş. Rivayetler çeşitli lakin Keylani’ye nazaran 79 cami ve 2 kilise yıkılmış. İslam kumandanı Ubeyd el-Cerrah (r.a) tarafından fethedildiğinde kiliseden mescide çevrilen Hama’nın kent merkezindeki Ulu Camii de yıkılmış.

Keylani bize Hama’nın başından beri bir direniş kenti olduğunu söyledi. Baas partisi iş başına gelince, Hafız Esed darbe devrinde Hama isyan etmiş. Müslüman Kardeşler mensubu Mervan Hadid’in Suriye Baas rejimine karşı Hama’da silahlı isyan çıkardığını anlatıyor. 1964’te de Hama’da büyük bir katliam yaşandığını aktarıyor Keylani. 1970, 1980’de de Hama ayaklanmış. Nasır bin Saruri el-Kilani hâlâ hayatta olan tüm hatalıların yargılanmasını, mal varlıklarına el konulmasını ve bu varlıkların mağdur mahalle sakinlerine ve hak sahiplerine tazminat olarak verilmesini talep ediyor ve bir avukat olarak bunun peşinde.

Diğer bir katliam şahidi Ahmet Abdulcebbar el-Ayyan, katliam vaktinde 19 yaşına imiş. Rejim askerleri kente ‘Moğol ordusu üzere girdi’ diyor. ‘Bu, kasıtlı bir formda İslam’a ve Müslümanlara karşı yapılan bir kıyımdı.’ diyor ve ekliyor: ‘Kadınları, çocukları, hatta Hama’nın âlimlerini bile öldürdüler. Müftü Muhammed Beşir ile birlikte 10’dan fazla âlimi infaz ettiler.’

Anma aktifliğine gelmiş rahiplerle de Hama katliamını konuştuk. Onlardan biri olan Rahip Filibos, 1982 olaylarının Hristiyanlar için de çok acı verici olduğunu naklederken yalnızca mescitlerin değil, kiliselerin de ziyan gördüğünü tabir ediyor ve katliam esnasında Hristiyanlarla Müslümanlar ortasındaki çok büyük bir dayanışma olduğuna dikkat çekiyor. Rahiple daha sonra Hama metropolitine gidip onunla da Hama katliamı ve son durumu görüştük.

Hama Sünni Soykırımının asıl gayesinde olan bölge Keylani mahallesiymiş. Orada katliamı yaşamış beşerlerle görüşmek üzere Keylani mahallesine gidiyoruz. Sokak ortalarında dolaşırken Yusuf Daboul’a rastgeliyoruz. Soykırım vaktinde 6 yaşında imiş fakat ‘her şeyi çok düzgün hatırlıyorum’ diyor. Yusuf, rejimin Keylaniye ve Babul Hayr mahallelerine evvel savaş helikopterleriyle, akabinde toplarla, daha sonra da savaş uçakları ile saldırdıklarını ve dümdüz ettiğini anlatıyor. O vakitler İhraki Camii olarak bilinen caminin 1982’de bir mevt merkezi haline geldiğini aktarıyor, yaralıların ölülerle birlikte canlı diri gömüldüğünü söylüyor. Yusuf katliamın baş sorumlusunun Rıfat Esed olduğuna dikkat çekiyor. Bir sonraki gün 1982’deki Sünni soykırımının yıldönümünü anacak olan Hama halkı son gelişmelerden memnun ve adaletin yerine getirilecek olmasında umutlu idi. Hama’da ağır bir gün geçirmiş, bir günlüğüne de olsa Hama Sünni soykırımının acısını Hamalı kardeşlerimizle paylaşmıştık. İkindi olmak üzeriydi, kalbimizi Hama’da bırakıp Şam’a gerçek yola çıktık.

Suriye 1945’te bağımsız oldu. Fakat 1946’dan 1970’e kadar ülkede tam 8 askeri darbe yapıldı. 1963 yılında Baasçı subayların gerçekleştirdiği askeri darbe sonucunda Sünni General Emin el-Hafız Devlet Başkanı oldu. Fakat gerçekte idare üç Nusayri ismin elindeydi: “Salah Cedit, Muhammed Ümran ve Hafız Esed.” Mezhepçilik ve aşiretçilik sonucunda ordudaki güçlerini arttıran Nusayri subayların 1966’da gerçekleştirdikleri darbe, Suriye’de yapılan öteki darbelerin tamamından daha tesirliydi. Hafız Esed 1970 darbesiyle idarenin dizginlerini büsbütün ele alacak, böylelikle idare de mensubu bulunduğu azınlığın denetimine girecekti. Ülkeyi ele geçirmeye başlayan bu mezhepçi idareye karşı 1976-1982 ortasında İslamcı kalkışmalar oldu. Kalkışmalar Müslüman Kardeşler’in öncülüğünde bir dizi İslami kümenin bir ortaya gelişiyle başlamıştı. İslamcı kalkışmanın sembol kenti, Osmanlı periyodundan itibaren Sünni-muhafazakâr yapısını büyük oranda korumuş olan Hama kenti idi.

Müslüman Kardeşler’i ve Suriye’deki başka İslamcı etrafları bu türlü bir kalkışma içerisine iten en değerli etkenlerden biri, Baas rejiminin uyguladığı kimlik siyasetleri idi. Hafız Esed rejimi ile Hama’nın asıl büyük çatışması 2 Şubat 1982’de başladı. Kent içerisindeki birkaç yüz silahlı ögesi mazeret eden rejim güçleri o dönem devlet başkanı olan Hafız Esed’in kardeşi Rıfat Esed öncülüğünde bir ‘Sünni Soykırımı’na girişti.

Şehir evvel 20 bin askerle muhasara edildi. Uçaklar ve helikopterler tarafından havadan vurulurken, Hama kalesi üzerine konuşlanmış topçu birlikleri kendi halkını dövdü. Rejim güçleri, 28 Şubat’a kadar mezhep temelli katliamlarına devam etti. Sokaklarda, mahalle ortalarında infazların yanı sıra yağma ve cinsel şiddet cinayetleri işlendi. Neredeyse 79 cami, üç kilise ve arkeolojik ve tarihi alanlar da dahil olmak üzere şehrin birçok mahallesi yok edildi. Kentin üçte ikisi yakıldı yıkıldı. Suriye İnsan Hakları Komitesi raporlarına nazaran 40 bine yakın sivil öldürüldü, 17 bine yakını da alınıp götürüldü ve bir daha kendilerinden haber alınamadı.

1982 Hama katliamının yıl dönümünde Yeni Şafak olarak gittiğimiz Hama ’da hem katliamı ve hem de yeni Suriye’yi kıymetlendirmek için Hama ve Bağlı Bölgeler Rum Ortodoks Başpiskoposluğunun Metropoliti Piskopos Nicholas Baalbeki ile Saint Elias Katolik Kilisesinin müştemilatındaki makamında görüştük. Metropolit Nicholas nazaran Hristiyanlar Suriye’nin faal bir oluşumudur ve her alanda faal yer almaktadır.

Rejim değişikliği ile birlikte insanların özgürlüklerini kazanacağı, onurla yaşamayı umduğu yeni bir periyoda girildiğini düşünen Metropolit Nicholas, evvelki rejim periyodunda bu hislerin olmadığını, uzun bir baskı sürecinden sonra, artık Suriye’deki tüm vatandaşlar için onurlu bir hayatın olacağı yeni bir periyoda girmeyi umut ettiklerini söylüyor. ‘Biz Suriyeliyiz ve bu kimliğimizle gurur duyuyoruz’ diyen Piskopos, ülkemizdeki tüm kardeş oluşumlarla birlikte bu vatanın ortak sahipleri olduklarına inanıyor ve tarih boyunca Türk halkıyla yüzyıllara sâri güçlü dostluk bağları ile onur duyduklarını belirtiyor.

Suriye’deki yeni sürece tam manasıyla katılacaklarını bildiren Metropolit Nicholas, Suriye’nin geleceğini inşa etmede muhakkak etkin bir rol oynayacaklarına vurgu yapıyor. Yeni idareden, halkın özgürlüğüne ve onuruna hürmet duyan bir sistem geliştirme beklentisinde olduklarının altını çizen Hama Metropoliti Suriye halkının, insanların özgürlüklerinin ayaklar altına alınması, baskıya ve zulme karşı ayaklandığını hatırlatırken, tüm vatandaşlara hürmet gösteren ve herkesin onurunu koruyan bir sistem umduklarını belirtiyor.

Hama katliamının yıldönümü hasebiyle görüşünü sorduğumuz Psikopos Nicholas, 1982’de Hama’da yaşananları vahim ve utanç verici olarak niteliyor, tüm Hama halkının bu trajedinin acısını yaşadığına dikkat çekiyor ve bu cümleden olmak üzere kendilerinin de iki kilisesinin mescitlerle birlikte patlatıldığını örnek veriyor ve ‘Allah’ın meskenlerini yıktılar’ diyor.

Röportajda Türkiye’ye de bildiri veren Metropolit “Biz Türkiye’yi dost bir ülke olarak görüyoruz” diyor ve ekliyor: ‘Tüm halkların birbirine hürmet duyması gerektiğine inanıyoruz. İnsanların Tanrı’nın istediği üzere barış içinde yaşaması gerektiğini düşünüyoruz.’

Suriyeli göçmenleri kabul ettikleri ve milyonlarca şahsa yardım eli uzattıkları için Türk halkına bilhassa teşekkür eden Hama Metropoliti, kendilerinin de dayanışmayı artırarak kardeşlik içinde çalışmaya devam etmek istediklerine dikkat çekiyor.

Avrupa ve Hristiyan dünyasına da seslenen Hama Piskopos Nicholas, Suriye’nin yine ayağa kalkabilmesi için herkesin takviye ve katkı vermesi gerektiğini vurgularken, Suriye’nin her köşesinin büyük bir yıkıma uğradığını, bunu gören herkesin yardım etmesinin insani bir sorumluluk olduğunu kavrayacağını umuyor.