Yaklaşık yirmi sene evveldi. Bir lisede din dersi öğretmeni iken, Alevî kökenli bir kız öğrencim vardı. Ateist olduğunu söylemişti bana. Bir gün teneffüste iken, kendisiyle sohbet ettim ve neden bu türlü bir karara vardığını sordum. Şöyle cevapladı: “Hocam, benim çok sevdiğim bir erkek arkadaşım vardı. Kendisiyle evlilik hayalleri kuruyorduk. Birbirimizi çok seviyorduk. Bir gün, trafik kazasında vefat etti. O günden beri Allah’a inanmıyorum. Zira var olsaydı, bana bunları yaşatmazdı, yaşatmamalıydı.” Kendisine söylediğim birinci cümle şu olmuştu: “Sen ateist değilsin. Sırf Rabb’ine küsmüşsün.”

Benzer halde üç sene önce, çok sevdiğim bir yakınım, çok severek oturduğu kiralık konutta, bir yıl oturduktan sonra, konut sahibi tarafından çıkarıldı. Buna çok üzüldü ve evvel namazı terk etti, sonra bir nevi ateist üzere yaşamaya başladı. Zira ona nazaran, Allah var idiyse, çok severek kiraladığı o meskenden onu çıkartmamalıydı. Kendisine şunu söylemiştim: “Allah, hâşâ bizim garsonumuz değil ki, her istediğimiz siparişimizi getirsin.” Sizler de, buna emsal birtakım örnekleri etrafınızda görmüşsünüzdür. İnsanoğlu yaşadığı ezalar karşısında iki farklı hal benimsiyor. Ya Allah’a ve O’nun tarafından yazıldığına inandığı bahtına teslim oluyor, musibetlere maruz kalınca Rabb’ine çokça iltica edip daha çok yakınlaşıyor ya da “Şayet Allah var olsaydı, bana bunları yaşatmazdı/yaşatmamalıydı yahut bana bunları yaşatan Allah’a inanmam.” deyip Allah’a küsüyor.

Geçen haftaki yazımızda da söz ettiğimiz üzere, yaşadığımız hayat mutluluklar kadar acılarla da dolu. Her gün, yeni problemlerle karşılaşıyor; yeni kötülüklere maruz kalıyor zavallı insan. Bu kötülükleri genel olarak ikiye ayırabiliriz: Doğal berbatlıklar ve ahlâkî berbatlıklar. Sarsıntı, sel, yangın ve salgın birincisine; zulüm, azap, haset ve iftira ikincisine örnektir.

“Tanrı varsa, kötülük neden var? Berbatlıklar, Tanrı’nın düzgün ve âdil olmasıyla nasıl bağdaşır?” soruları, en eski düşünürlerden itibaren insanoğlunun zihnini meşgul eden en temel sorulardandır. Batı’da teizmin savunucularından Alman filozof Leibniz (ö. 1716) tarafından “Tanrı’nın adaleti” manasına gelen “teodise” kavramının kullanılmasından sonra, bu mevzudaki tartışmaların ana başlığı olarak “teodise” kavramı benimsenmiş oldu. Müslüman feylesofların da çabucak hepsi bu sıkıntıyı ele almışlardır. Kelâm literatüründe ise bu bahis, “şer”, “Allah’ın fiilleri” ve “ilâhî adâlet” üzere başlıklar altında incelenmiştir.

Günümüzün meşhur teistlerinden Richard Swinburne’ün söz ettiği üzere kötülük sorunu, ateistlerin teistlere karşı kullandığı en güçlü argümandır. Teizmin de cevaplamakta en çok zorlandığı sıkıntıdır. Bunun sebebi şu olsa gerektir: Ateizmin başka argümanlarının çabucak tamamı teoriktir. Lakin kötülük sorunu, pratiktir. Her insanın sık sık karşılaştığı, hatta dünyanın dört bir yanında her an hissedilen ve yaşanan bir olgudur.

Ateistler, bu sorunda M. Ö. 270 yılında ölen Yunan filozof Epikuros’un şu dilemmasına sıkça atıf yaparlar: “Tanrı, şayet güzel bir varlıksa ve berbatlığı önlemek istiyor da, buna gücü yetmiyorsa; o vakit kadir-i mutlak değildir. Yok şayet kadir-i mutlak olduğu halde berbatlığı engellemek istemiyorsa, o vakit kendisi kötücül bir varlıktır. Şayet hem kadir-i mutlak ise, hem de berbatlığı önlemek istiyorsa; o halde kötülük niye var?”

Öyle anlaşılıyor ki, bu beşerler evvel “mutlak kötülük” diye bir şeyin olduğunu kabul ediyorlar. Sonra da, Allah’ın sıfatlarının “çok seven, çok bağışlayan, her şeyi bilen ve her şeye kadir olan” üzere sıfatlardan ibaret olduğunu düşünüyorlar. Ardından de, “Madem Allah, ‘iyi’ bir varlık ise; berbatlığa neden müsaade ediyor?” yahut “Madem Allah her şeye kadir ise; berbatlığa neden mahzur olmuyor?” üzere soruları gündeme getiriyorlar. Çünkü onlara nazaran, “Allah düzgün ve her şeye kadir bir varlık ise, kötülük olmamalıdır. Çünkü berbatlığın varlığı ile yeterli bir Tanrı’nın varlığı tıpkı anda düşünülemez.” Anlaşıldığı kadarıyla mantıksal kıyasları şu biçimdedir: “Tanrı ile kötülük bir ortada olamaz. Kötülük vardır. O halde İlah yoktur.” Bir kıyasın sonucunun yanlışsız olabilmesi için mukaddimelerinin/öncüllerinin yanlışsız olması gerekir. Bu kıyastaki birinci mukaddime/öncül yanlışsız değildir. Münasebetiyle varılan sonuç da hakikat olamaz.

Âlemde berbatlığın varlığının Allah’ın varlığıyla çelişmediğine inanan bir mümin olarak bu sıkıntıyı özetle şu halde ele alabiliriz:

Öncelikle şunu söz etmek gerekir ki; “iyi” ve “kötü” kavramları, ahlâk alanına ilişkin olduklarından, bu kavramlardan bahsedebilmek için, ahlâkî bir temele/sisteme atıf yapmak zorundayız. Tanrısal bir otoriteyi referans almadan; mantıklı, sağlam ve objektif bir ahlâkî temelden/sistemden bahsedilemez. Çünkü yaşadığımız bu fizik âlemin/tabiatın kendi kendini açıklayacak ve temellendirecek bir ahlâkî yapısı ve nizamı yoktur. Bu sebeple her düşünürün, kendine nazaran bir ahlâk anlayışı vardır. Bu da ahlâkta nispiliği doğurmaktadır. O denli olunca, İlah fikrine atıf yapmadan objektif, genel-geçer bir ahlâk sisteminden kelam etmek mümkün değildir. Hasebiyle İlah yoksa, vakitten ve yerden bağımsız olarak yanlışsız kabul edilen ahlâkî önermelerin varlığı düşünülemeyeceğinden, “iyi” ve “kötü” kavramlarından da bahsetmek mümkün görünmemektedir. Şu halde İlah yoksa, mantıklı ve objektif bir ahlâk da yoktur. Ahlâk yoksa, düzgün ve makûs kavramlarından bahsetmek mümkün değildir. Sonuç itibariyle, İlah yoksa, yeterli ve berbat kavramlarından bahsedilemez; o takdirde de bu mevzuda konuşmak anlamsızdır.

(Devam edecek)