Her makam kendinde bir mekandır
Gazâlî’nin, İhyâ’sının ikinci kitabı Akaid’i Kudüs’te yazdıktan sonra el-Halîl’e geçtiğini söylemiştik.
’e yazığı mektupta zikrettiği üzere El-Halîl’de Hz. İbrahim (a.s.) ile başka peygamberlerin kabirlerini ziyaretinde “Hiçbir sultanın malından almamak, onlarla bu bahiste bir hesap ve münazaraya da dahil olmamak için” kelam vermiş, “on iki yıl boyunca da bu kelamına vefa göstermiştir.”
Bu bilgi Gazâlî’nin uzletle eriştiği nefis tezkiyesiyle başka bir söyleyişle ruhunu, aklını, duyularını ve hislerini dünya kirlerinden temizlemeyle elde ettiği
in
la olan münasebetini göstermektedir.
Zira
, mekanetin manalarından biridir (Lügat-i Remzî). Tasavvufta
,
e yani
ye, makam ise
liğe tabidir (Abdurrezzak Tek, Tasavvufî Mertebeler); hâl Hakk’a yönelme
ı, makam ise bu arayışın
üdür; hâl sendendir, makam ise O’ndandır ve sana karşın o daima ora-da-dır;
O’nun isteği için
olursan (İbn Arabî), kendinde
olan makam -önceki sonrakini işaret ederek- sana açılır.
Nefsini tezkiye etmek için uzlete çekilmek, bu niyetin hak ettiği ya da belirlenen istikametin gerektirdiği yerlerde bulunmaya ve ziyaretleri yapmaya tabidir ki, bu o tezkiyenin Gazâlî pratiğindeki üzere
ile taçlanması (ödül) demektir. Kat edilen yerlerin
’ta sonlanan menziller olmaları, kelam konusu mekanet, makam ve yer algısının müşterekliği nedeniyledir. Yani biri olmadan oburu olmaz.
(a.s.) ile oğlu
’in (a.s.) Şam’da metfun oldukları rivayet edilmiştir. Bu bağ üzerinden Peygamberimiz Aleyhisselam vaktinde Mekkeli tüccarların uğrak yeri olan Şam’da, Müslümanların hakimiyetlerine giren birinci büyük kent olması itibariyle -Allah’ın resulünün mübarek ayaklarının da buraya değmesine hürmeten- birçok
yerleşmiş, burada vefat etmiş, ayrıyeten Şam’daki birinci Müslüman yapısı olan Emeviye Camii de aslında sahabenin ve olağanın kardıkları harçlarla, yonttukları taşlarla inşa edilmiştir.
Emeviler’den itibaren devletin başşehri olma sıfatıyla Mekke, Medine ve Basra’dan sonraki en kıymetli ilim merkezi haline de gelen Şam’da çok sayıda âlim yetiştiği üzere, Sünnî tarikatların kurumlaşmasını sağlayan büyük evliyalardan kimileri da buradan çıkmıştır.
Bu bağlamda Gazâlî’nin uzlete Şam’da çekilmesi, birinci ceddin yani Hz. Adem’in ve mezarları ya da makamları burada bulunan öbür peygamberlerin maneviyatından hisse alarak; Peygamber Aleyhisselam’ın burada bıraktığı işaretlerden ışık devşirerek; sahabenin ve olağanın nezahatinden beslenerek; âlimlerin ilmine dokunarak; evliyanın hâliyle hâllenerek… kendi nefis tezkiyesini kolaylaştırma ve gerçekleştirme isteğine yorulmalıdır.
Bu manada Gazâlî’nin uzletinde ikinci durağının Kudüs olması, “Yoksa Ya‘kûb son nefesini verirken siz orada mıydınız? O sırada Ya‘kûb oğullarına, ‘Benden sonra kime kulluk edeceksiniz?’ demiş; onlar da ‘Senin, cetlerin İbrâhim, İsmâil ve İshak’ın ilâhı olan tek Tanrı’ya kulluk edeceğiz; biz yalnızca O’na teslim olduk’ demişlerdi. Onlar bir ümmetti gelip geçti. Onların kazandıkları kendilerinin, sizin kazandıklarınız sizindir. Siz onların yaptıklarından sorguya çekilecek değilsiniz.” (2 Bakara, 133-134) ilahi kararındaki tevhit sırrına vukufiyetle vakit şuuruna tabi olarak
olma idrakinin tahakkukunu sağlamak için olsa gerektir.
Öte yandan Hz. Musa (a.s.), Hz. Davud (a.s.), Hz. Süleyman (a.s.) vd. peygamberlerin tasavvuf ilmi üzerindeki derin tesirlerini, onların yaşadıkları mekândan/makamdan şahsen öğrenmek ve kendi sûfîliğini eslafınkine bitiştirmek de tekrar Kudüs’le mukayyet olmalıdır.
Gazâlî’nin yapıtları üzerine araştırma yapan müelliflerden kimilerinin, onun son yapıtlarına
bir yöneliş nispet etmelerini boşa çıkaran yer ise
olsa gerektir. Çünkü günümüzde
adı etrafında Vahhabilik tarifli olarak kullanılan siyasi selefîlik, Gazâlî’nin şahsında lakin el-Halil’de Hanifî hakikatin içinden okunduğunda
anlaşılabilir.
Nitekim Kelâmullah’ta
’e (a.s.) tahsis edilen
kelimesinin manası
ye nazaran hakikat inançlı, hakikat olana meyil ve bağlılıkta sebat eden, muvahhit demektedir. Buna nazaran Haniflik birebir vakitte Hz. İbrahim ile başlayıp Peygamber Aleyisselam ile tamamlanan ve ondan ümmetine emanet olunan bir süreçtir.
O halde bu süreç tahtında ahlakta ve nefis tezkiyesinde kemal bakımından müminler alimlerin, alimler evliyaların, evliyalar alışılmışın, tabiin sahabenin, sahabeler ise Peygamberimiz Aleyhisselam’ın ışıklı eşiğidir.
Bu sebeple Gazâlî’nin uzletindeki menziller rast gele değil som bir Muhammedî şuurla seçilmişlerdir.
